O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining tevarak-atrofda 
munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida namoyon buladigan ijtimoiy 
axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. 
Shaxs faolligini ancha umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy 
prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi bilan ishining 
birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy 
pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, 
jamoachilikni, faoliyatga nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga 
tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga murosasizlikni takozo 
etadi. 
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish faollik 
kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim kurinishlaridan biri 
xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs faolligining xali birinchi kommunistik 
shanbalik uchun va keyinchalik mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, 

---

kommunistik mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining 
sosialistik jamiyatda ruy beradigan turidar. Me'yoridan ortikcha faolik muayyan shaxs 
uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik jamiyatning oliy maksadlariga va 
kadriyatlariga mos keladigan faoliyat kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga 
mexnat xukuki tartib-koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib 
yuborish, kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga ishlagan 
va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining normasining xam bajarish, uz 
jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. 
Bularning xammasi me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik 
kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu asnoda pedagog 
me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. 
Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo 
yetarli darajada faollik kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" 
faolligi xakida tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni uz zimmasiga 
olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib kolayotgan faoliyatsizligini 
yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan 
xoli va undan tashkarida yuz berishi mumkin emas. 
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy (nokonformliligi) 
turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi belgilashi xam uning faol xayotini 
pozisiyasidan dalolat beradi. 
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish axlokiy 
tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir. 
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy taxlili. 
Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va tushunish borasida 
"insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish psixologiya vakillarining psixoanalitik 
nazariyalari va karashlari (shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli 
yunalishlar bulib xisoblanadi. 
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiatr va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi faolligi 
manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Uning kupchilik 
izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai nazariga kura, kishi unda xayvonot 
dunyosiga mansub ajdodlaridan meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, 
jinsiy instinkt va uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini 
xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat kishini kuplab 
cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va mayillari "senzura"ga rubaru 
kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar 
shu tarika shaxsning anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va 
obru-e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va 
anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin yukolib ketmaydi. 
Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini saklab kolgan xolda anglanilganlik 
soxasida sekin-asta kishilik madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli 
tusiga kirib (kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom 
ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib chikishiga 

---

boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa, Freydning va 
freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining xakikiy sababi bulib xisoblanadi. 
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga karamay, 
uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga e'tiborni jalb etganligida 
edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va kurkinchlari xakida xech narsaga 
asoslanmagan xayoli uydirmalarini bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan 
karab chikilishi bu yerda faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb 
tushunilayotganini paykab olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, 
ya'ni uzining barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga 
karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha xayvonlar istinkti 
singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning vazifasi mayllarni seklashda va 
"senzura" ostiga olishdan iborat bulib koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda 
talkin kilish shaxsning ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi 
xakidagi baxoni keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial 
jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat urnatishlari fakat birinchi 
ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina, birining ikkinchisi ustidan abadiy 
zurligi bulgandagina, anglanilgan jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, 
ichki a'zolarning kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina 
mumkin deb faraz kilinadi. 
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga boglik kilib 
kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan psixologiyaning xam kupchiligida 
e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin 
birikuvidan iborat xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, 
K.Xorni va boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi.
Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy mayllarning 
ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik mavjudotligidan chetga 
chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo 
uni beixtiyor belgilaydigan ijtimoiy muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida 
namoyon buladi. Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini singdiradi. 
Ular ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday bulmasin 
mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga muvaffak bulish uchun intilish, xokimiyatning, 
obru-e'tiborning va soxiblikning orkasidan kuvish, obru-e'tiborli odamlar guruxining 
fikriga buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish ana 
shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning faolligi xakikatga tugri 
kelmaydigan fikriligicha koladi. 
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi (asosan 
amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi "insonparvarlik 
psixologiyasi" birinchi karashda psixoanalitik yunalishga nimasi bilandir zid bulib 
kurinadi. Lekin keyinchalik ular uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga 
yakinlashib ketgani anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga 
urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib chikarilgan" taassurotlari 
va kechinmalariga murojat kiladigan psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi 

---

K.Rodjers, A.Maslou, G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan 
"insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada namoyon 
kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining asosiy omili deb 
xisoblaydi. 
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning boshka vakillari uzini 
faollashtirishni uz moxiyati e'tibori bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) 
jarayonga aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning fikricha, uzini 
va fakat uzini ruyobga chikarish uchun intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy 
Men"ini tulakonli namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan "uzini 
faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning fikricha, ularning soni unchalik kup 
emas-1 prosent atrofida buladi) uta individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa 
agar uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari bilan uzini ijtimoiy 
jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va 
akliy jixatlaridagi uzgarishlarni ta'minlovchi sifatida personajlashuvini amalga 
oshiradigan faoliyat va munosabat sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda 
A.Maslou va boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish uydirmaligidan 
nari 
utmaydi. 
Xaykalni 
yasayotgan 
xaykaltarosh 
marmarda 
uz 
rejasini
mujassamlashtirishdek ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom bor usha 
intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou konsepsiyasiga 
uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va "uzini faollashtirish" kabi xar xil 
nazariyalar aynan ana shu momentni ushlab oladi va shu bilan uralashib koladi. Bu 
xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji boricha kuprok odamlarga va, 
ayniksa, uzicha "kadriga yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent 
guruxiga namoyish kilishga intiladiq Shunchaki uzligini namoyon kilish, buyumda 
ruyobga chikarish, nixoyat buning uchun pul olish bilan uzining faollashtirish xam 
tugallaganday 
bulib 
tuyuladi. 
Shubxasiz, 
ijodiy 
faoliyat 
sub'yekt-ob'yekt 
(rassom-kartina) ishi bilan tugallanmaydi va maksad rassomning uzi "boshkalar" 
xisoblaydiganlar uchun axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga oshirish 
imkonini 
beradigan 
sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga 
oid 
boglani 
(rassom-kartina-tomoshabin)ning navbatdagi bugini xosil kilinmagunga kadar 
ruyobga chikmagan bulib koladi. 
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda amalga 
oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga 
yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga 
tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda 
faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi.