O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Amir Temur vafotidan so`ng Temuriylar davlatidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
Sohibqiron Amir Temur Xitoyga qilinayotgan harbiy yurish vaqtida qattiq og`rib, 1405-yil 18-fevral kechasi o`tror hokimi Berdibekning saroyida vafot etadi. O’z davrining mohir tabiblari va ularning sardori bo`lmish taniqli tabib Fayzulloh Tabriziyning davo-korlari buyuk hukmdor tanasidagi og`irlikka davo bo"la olmadi. Qazosiga qadar ixtiyori o zida bо`lgan Sohibqiron Amir Temur o’ziga voris va taxt valiahdi etib Pirmuhammad Jahongirni vasiyat qilib qoldiradi. Arnir Temur 30 etgan buyuk saltanat (jami o"z ichiga 27 ta o`lka va viloyatlarni jam etgan) garchi Temurning mahorati va kuch-qudrati ila mustahkam turgaj bo’lsa-da, lekin u ichki jihatdan siyosiy ancha zaif, umumiqtisodiy asosga ega bo`lgan edi. O`g`illar, nabiralarga mamlakatni qism-qismlarga bo’lb berilganligi va suyurg`ol tartibi ham Temur davlati parokandaligjnj kuchaytirar edi. Temur jasadi Samarqandda dafn etilishi va motarn marosimlari tugamasdanoq, toju-taxt uchun shahzodalar o`rtasida o’zaro kurash kuchayib ketdi.
Kobul va shimoliy Hind muiklarning hokimi bo’lmish, Pirmuhammadni ko`pchilik taxt egasi sifatida ko`rishni xohlamas hari edi. Buning ustiga u ancha uzoqda bo’lib, Samarqandga tezlik bilan etib kelish uchun imkoni ham yo’q edi. Temur vafotidan so`ng Movarounnahr, Xuroson, Eron, Ozarbayjon, Iroq va boshqa yerlarda notinchlik boshianib, g`alayonli vaziyatlar yuzaga kela boshladi. Sekin asta Temur kuch-qudrati bilan barpo etilgan buyuk saltanatga putur yeta boshladi. Fosih Havofiy Temurdan so’ng tirik qolgan uning o`g`il va nabiralarini sanab, jami ularning soni 36 taga etishini ta'kidlagan edi. Ayniqsa ular orasida Shohruh (1377-1447)ni va uning o`g`li Ulug`bek (1394-1449) aiohida hurmat bilan tilga olib o`tilgan. Shu davr muarrixlari taxt egaligiga ko`proq Shohruhni ma'qul ko`rib, uning insoniy sifatlariga yuqori baho berar edilar. Shohruh taxt egasi bo’lishidan avvalroq ham o’zining oqil va ilmli, zukko va taqvodorlik sifatlari bilan hurmat qozongan edi. Shuningdek, bu vaqtda Temurning boshqa bir o’g`li Mironshoh (1366-1408) ham hayot bolib, u ham asosiy taxt davogarlaridan biri hisoblanar edi.
Temurning sadoqatli amirlaridan ko`pchiligi, jumladan Shohmalik va Shayx Nuriddinlar ham toju taxt Shohruh Mirzoga tegishi tarafdori edilar. Shunday bir vaqtda Mironshoh Mirzoning o`g`li, shimoliy yerlar (Toshkent, Sayram, Turkiston) hokimi Xalil Sulton (1384-1409) shoshilinch ravishda, o’zining ming chog`li askari bilan 1405 yilning 18 mart kuni Samarqandni egallaydi va o’zini Movarounnahr hukmdori deb e'lon qiladi. Hatto u Pirmuhatnmadga tegishli Amudaryoning cfng betidagi yerlarni ham o’z tasarrufida deb e'lon qiladi. Avval boshda uni qo’llagan Movarounnahr amirlari, harbiy sarkardalar ko`p o`tmnay undan ixloslari qayta boshlaydi. Xalil Sulton va ayniqsa uning xotini Shodimulk poytaxtda ko`plab nojoiz ishlarga izn berishadi, Temur davridayoq nufuzli bo’lgan ba'zi amaldor, zodagonlar mulklarini tortib ola boshlashadi.
Davlat xazinasi o’z holicha sovurila boshlanib, hokimiyatga ko`plab nomaqbul kishilar kela boshlaydi. Shohruh bilan birinchi o’zaro nizodan so`ng Xalil Sulton garchi uning oliy hukmdorlik huquqini tan olsa-da, Mavarounnahr uning ixtiyorida qolajagini ma'lum qiladi. Xalil Sultonni tornonidan boshqa bir kuch otasi Mironshoh Mirzo ham qo`llab-quvvatlay boshlaydi. Siyosiy kaltabinlik yo`lini tutgan Xalil Sultondan ozilik tobora kuchaya boshlaydi. Farg`ona hokimi Amir Xudoydod Sultonga qarshi bosh ko`taradi. Shohruhning sadoqatli kishisi ug’linish Shayx Nuriddin o`tror hokimi, o’z ukasi bo`lmish Berdibek bilan birga boshqa bir isyon ko-tarilishiga sababchi boladi. Xalil Sultonning ukasi Mirzo Sulton Husayn Amudaryo bcf ylarida o’z akasiga qarshi bosh ko`taradi. Xorazm esa oltin o`rdalik taniqli sarkarda Amir Idiku o’zbek tomonidan ishg`ol etiladi.
1405-1406-yillarda Xalil Sultonning Shohruh, Pirmuhammad qo`shinlari bilan Movarounnahr taxti uchun bir necha bor harbiy to`qnashuvi sodir bo`ladi. Butun Temur saltanati o’zaro toju taxt kurashlari domiga tortiladi. Yagona hisoblangan saltanat Shohruh boshqarayotgan Xuroson, Balxdan to Hind yerlarigacha bo’lgan yerlarga hokim Pirmuhammad, G’arbiy eron, Ozarbayjon, Iroq tasarrufida bolgan Mironshoh va uning avlodlari (Umar Mirzo, Abu Bakr) yerlariga bolinib ketdi. Movaraunnahr Xalil Sultonga rasman qarashli deb hisoblansa-da, Turkiston, (Jtror, Sayramda Amir Berdibek, Farg`onada esa Amir Xudoydod hukmronlik qilishar edi. Barcha Temuriylarni saltanatning yuragi bo`lmish, Movaraunnahrni egallash istagi tark etmas edi.
Movaraunnahr hokimi Xalil Sultonning o’z holicha ish tutishi, temuriy zodagon, amirlarning kamsitilishi, musulmon ulamolari, jumladan naqshbandiya tariqatining taniqli shayxi Muhammad Porsoning tahqirlanishi muxolif kuchlarning dushmanligini kuchaytirib yubordi. Shu vaqtning o’zida o’zaro fitna g`alayonlarning navbatdagi qurbonlari hara paydo bo’ladi. 1407 yil 22 fevralda taxt valiahdi hisoblangan Pirmuhammad o’zining vaziri Pirali Toz tomonidan suiqasd natijasida o`ldiriladi. (Keyinchalik o’zini Pirmuhammadning "qasoskori" deb e'lon qilgan Shohruh Pirali Tozni Hirotda qatl etadi). 1408-yil 22-aprelda esa qoraqo`yunli turkmanlar bilan jangda hokimiyat uchun boshqa bir da'vogar Mironshoh Qora Yusuf tomonidan Ozarbayjon va Iroq uchun bo’lgan jangda oldiriladi. Natijada Ozarbayjon va Iroq temuriylar tasarrufidan chiqadi.
1409-yii boshida esa siyosiy vaziyat yanada keskinlashadi. Amir Xudoydod shu vaqtda Xalil Sultonni Samarqand yonidagi Sheroz qishlog`ida mag`lubiyatga uchratib, unitig o’zini asirlikka oladi. Xuroson hokimi Shohruh esa o’ziga qarashli bo’lgan Mozandaron va Mashhadda, so'ngra uning mulkiga o`tgan Seyiston va Kirmonda o’z hokimiyatini mustahkamlaydi. So’ngra butun e'tiborini Movaraunnahrga qaratadi Sheroz jangidan bir oz avval Shohruh Xalil Sultonga Movaraunnahr taxti uchun jang qilish xususida yorliq ham yuborgan edi. Shohruh saltariat markazidagi bedodliklarga bundan buyon befarq bola olmasligini e'lon qildi. 1409-yil 25-aprelida u Amudaryodari o`tib Samarqand tomon jadal yo'l oladi. Xalil Sultonni qo’lga olgan Amir Xudoydod qo`shinlarini Shohruh yuborgan harbiy qism-tor-mor etib, Xalil Sultonni asirlikdan ozod qilishadi. Oliyjanob insoniylik sifatlariga ega bo`lgan temuriy Shohruh Mirzo o’zaro gina-kudratlarni unutib, uni yaxshi kutib oladi. Amir Xudoydod esa mamlakatdan qochib ketadi. 1409-yilning dekabriga qadar Shohruh Mirzo Movaraunnahrda tinchlik osoyishtalik o`rnatib, Xalil Sulton va boshqa temuriy shahzodalar tarafdorlariga qarshi keskin choralar ko`radi, izdan chiqqan xo’jalik hayotni, savdo-sotiqni tiklaydi.
Temuriylar saltanatining taqdiri oydinlashib, Xuroson hokimi bo’lmish Shohruh Mirzo (1405-1409) temuriylar davlatining oliy hukmdori»( 1409-1447) sifatida e'tirof etildi. Tarixda esa Shohruhning deyarli 40 yillik barqaror hukmronlik davri boshlanadi. O’zaro nizo va fitnalardan, iqtisodiy, savdo munosabatlarini chippakka chiqargan vayronagarchilik' urushlardan charchagan xalq, markazlashgan kuchli davlat sari intilayotgan Shohruh Mirzoning hatti-harakatlarini qo`llab-quvvatlar edi. Chunki faqatgina kuchli, markazlashgan davlatgina o’zaro osoyishtalik, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashi mumkin edi. Shohruh Temur davlati o’zagini saqlab qolishga muvaffaq boMdi. Shu bilan birga u ) deyarli barcha o`lka, viloyat noiblarini o’z lavozimlaridan chetlashtirib, o’ziga ishonchli hisoblagan qarindosh-urug`larmi bu lavozimlarga qo’ya boshlaydi. Jumladan, Balx va Badaxshon-Ibrohim Sultonga, Sheroz-Suyurg`atmishga, Qobul va Qandahor-Qaydu Mirzoga, Xurosonning bir qismi - Boysunqur Mirzoga, G’arbiy Eron hamda Iroqi Ajamning bir qismi Sulton Muhammadga, Fors viloyati-Abdullo Mirzolarga suyurg`ol tarzida bo’ lib beriladi.
Shu yo'1 bilan Shohruh boshqaruv tizimi qulay va ixcham bo`ladi deb o`ylagan edi. Lekin keyinchalik ishonchli qondoshlar ichidan ham isyonkor noiblar chiqa boshlaydi. Xususan, Shohruhning nevarasi Sulton Muhammad Eron noibi etib tayinlangach, markazga bo`ysunishdan bo’yin tovlay boshlaydi. So’nggi marotaba Shohruh isyonkor nevarasini o’limidan sal avval (1446-y.) Eronga yurish qilib, uning jazosini berib qo`yishga majbur bо`lgan edi. Yagona Shohruh davlatida Movaraunnahr qismining alohida cfrni bor edi. Davlatning markaziy poytaxti Hirot shahri hisoblansa, Movaraunnahrning markazi Temur poytaxti bo`lmish qadimiy Samarqand shahri hisoblanar edi. Movarounnahr yerlarining boshqaruvi esa Ulug`bek qoliga topshirilgan bo`lib, u umrining oxiriga nadar (1449-y.), 40 yil mobaynida bu yerlarni boshqarib keldi. 1409-yili Movaraunnahr qo’lga olingandan so`ng Shohruh Ulug`bekni shu o`lkaning noibi etib tayinlaydi. 15 yoshli o’smir davlat boshqaruvi ishlari uchun yosh ekanligi hisobga olinib, taniqli amir Muboriziddin Shohmalikni unga otaliq etib tayinlab, boshqaruv ishlari amalda otaliqning qo`lida mujassamlashadi.
Movaraunnahrlik amirlarning ba'zilari Ulug`bek va Shohmalik hokimiyatiarini tan olishni istashmaydi. Jumladan, 1410-yilda qayta bosh ko`targan Shayx Nuriddin g`alayoni faqatgina Shohruh Mirzoning aralashuvi tufayli bostirilib, noiblik o`rni Ulug`bekning o’ziga qoldiriladi. 1411-yili Movaraunnahrda ancha rauxolif kuchlariga ega bolgan va Ulug`bekning mustaqil xatti-xarakatlariga to`sqinlik qilayotgan Muboriziddin Shohmalik Shohruh bilan birga Hirotga qaytib ketadi. Ulug`bek Mirzo esa shu yildan boshlab Movaraunnahrning "Yagona va qonuniy sultoni" sifatida hokimiyatni boshqaradi.
Shohruh va uning o’g`li Ulug`bek o’z siyosatlarining ustuvor yo`nalishlari etib avvalo mamlakat hududlarini kengaytirish hamda markaziy hokimiyatni mustahkamlash deb bildilar. Shohruh 1413 yili Eronni o’z qo’li ostiga oladi. O’sha yili Shohruh qo’shini yordamida Ulug`bek Oltin O`rda xonlari ixtiyoridagi Xorazmni tortib oladi. Bu kurashda faol ishtirok etgan Shohmalik Xorazm noibi etib tayinlanadi. Ulug`bek 1414-1415-yillarda o’z araakivachchasi amirzoda Ahmad hukmron bolib turgan Farg`onani uning qcflidan tortib oladi. Shuningdek, uning Qoshg`arga nisbatan siyosati ham muvaffaqiyatli tarzda hal bo’ladi. Avval boshda sobiq Farg`ona hokimi Ahmad Qoshg`ardan panoh topgan edi. Lekin temuriylar bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslikni lozim deb hisoblagan Qoshg`ar hokimi Shayx Ali To`g`ay Ulug`bek bilan o’zaro vnuzokaralar olib boradi. Natijada, 1416-yili u "Buyuk amirning ruhi, himoyasiga" o`tish istagini bildirib, Qoshg`arni Ulug`bek yuborgan vakillar Siddiq va Alilar qoliga topshiradi.
Ulug`bek shimoldagi qo`shnilari bo`lmish Dashti Qipchoq va Mo`g`ulistondagi ichki siyosiy ahvol barqarorligi va u yerlarda o’ziga ittifoqchi bо`lgan kishilarni hokimiyat tepasida bo`lishini istar edi. Shu sababdan ham uning aralashuvi hamda harbiy ko`magi bilan Dashti Qipchoqda O`rusxonning nabirasi Shahzoda Baroqxon hokimiyat tepasiga keladi. Mo`g`ulistonda esa Ulug`bekning yordami bilan Shermuhamadxon raqibi Vaisxonni engib Mo`g`uliston taxtini egallaydi. Ulug`bek bu xonlar orqali shimolda va sharqda o’z ta'sirini o’tkazishga va o’ziga ishonchli ittifoqchilarga ega bo’lishini ko’zlagan edi. Avval Shermuhammadxon Movaraunnahr ichki ishlariga aralashishga harakat qilib, o’z valine'matiga nisbatan nohaq munosabatda bola boshlaydi. 1424-yili noyabr oyida Shohruhning rizoligi bilan Ulug`bek Mo`g`uliston ustiga yurish boshlaydi. Uning asosiy kuchlari 1425-yil erta bahorida Chu daryosidan o`tib, Issiqko’l yaqinida mo`g`ullarni tor-mor keltiradi.
Bu jang Ulug`bek olib borgan jiddiy urushlarning birinchisi va so`nggisi edi. Tez orada shimoldan yana boshqa bir xavf paydo boladi. Ulug`bek yordami bilan avval Dashti Qipchoq, so’ngra Oltin O`rda hokimiyatini qo’lga olgan Baroqxon Movaraunnahr sultoni muruvvatini yoddan chiqardi. U Sirdaryo bo`yidagi yerlar va shaharlarni (O`tror, Sabron, Sig`noq) talab, u yerlarga o’z da'vosi bilan chiqadi. 1427-yilning boshida Ulug`bek Dashti Qipchoqqa harbiy yurishga otlanadi. Bu yurishda Ulug`bek qo`shini mag`lubiyatga uchrab o’zi Toshkentga chekinadi. Dashti qipchoqliklar bilan bolgan jang mag`lubiyati Ulug`bekka shunchalik katta ta'sir ko`rsatadiki, u otasining o’limigacha shaxsan o’zi harbiy qcfshinga bosh bcflib, yurishlarni boshqa amalga oshirmaydi. 1428-yili Mirzo Ulug`bek tomonidan amalga oshirilgan pul islohoti Movaraunnahr tchki iqtisodiy hayotida muhim rol o’ynadi. Shuningdek, zamondosh tarixchilaming ma'lumotlariga ko’ra, jumladan Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha, Mirzo Ulug`bek hukmronligi davrida soliqlar miqdori harn bir muncha pasaytirilgan ekan. Mirzo Ulug`bek, shunday qilib, otasi tiriklik vaqtida garchi tashqi siyosat borasida birmuncha rnustaqil harakat qilgan bo`lsa-da, lekin u haqiqatda otasi Shohruh Mirzoning Movaraunnahrdagi ishonchli va itoatkor hokkni balib qoladi. Ulug`bek ichki va tashqi siyosat borasida otasi bilan bamaslahat ish tutar, soliqlarning bir qismini muntazam Hirotga jo’natar, xutba va tangalarda otasining nomi zikr etilardi. Shuningdek, u vaqti-vaqti bilan otasiga hisob berib turar, harbiy yurishlari vaqtida unga moddiy va harbiy ko`mak yetkazib berishga majbur edi.
Shohruhriing keksayishi bilan toju taxt uchun zimdan paydo bо`lgan nizolar ham faollasha boradi. Ulug`bekning onasi Gavharshodbegim (1457-y. vafot etgan) siyosiy ishlarga faol aralasha borib, nevarasi Alouddavlani taxt vorisi sifatida ko`rishni istar edi. Shohruhning yana bir hayot bо`lgan o`g`li Muhammad Jo`ki (1402-1444) ham o’zini taxt egasi sifatida ko’rishga haqli deb hisoblar edi. Toju-taxt uchun zimdan boshlangan kurash 1444-yili Shohruh og`ir xasta bo’lib qolganda ayniqsa yaqqol namoyon bо`lgan edi. Shohruh xastalikdan tuzalib, 1446-yilning so’ngida o’zining oxirgi harbiy yurishini amalga oshiradi. Fors va Iroq Ajamda uning nevarasi Sulton Muhammad bobosiga qarshi qo’zg`olon ko`tarib, Hamadon va Isfahonni bosib oladi. Garchi Shohruh isyonni bostirib, qo’zg`olonchilarni jazolasa-da, lekin yana xastalanib 1447-yil 12-martda Ray viloyatida olamdan o`tadi. Shohruhning o`limi Xuroson va Movaraunnahrda o’zaro terauriy shahzodalar o`rtasida toju-taxt uchun kurashni boshlab yuboradi. Mamlakat yana sarosima, tahlika, beqarorlik domiga tortiladi. Shariat va urf-odatga ko’ra o’z-o’zidan oliy hukmdorlik yagona voris Mirzo Ulug`bek qo`liga o`tishi kerak edi. Lekin Boysunqur Mirzoning o`g`illari Alouddavla va Abulqosim Bobur Ulug`bekka qarshi harbiy harakatni boshlab yuboradi. Xuroson-Alouddavla qo`liga, Mozandaron va Jurjon Abulqosim Bobur ixtiyoriga o`tadi. Sulton Muhammad esa G’arbiy Eron va Forsda o’zini mustaqil hukrador deb e'lon qiladi. Muhammad Jo`kining o`g`li Abu Bakr esa Balx, Shibirg`on, Qunduz, Bag`lonni bosib oladi. Mamlakatning talon-taroj, parokanda bolishini oldini olish maqsadida Ulug`bek muammolarni tinch-muzokara yo`li bilan yechmoqchi bo`ladi. Jumladan u Alouddavla bilan o’zaro muzokaralarni boshlaydi. Alouddavla Ulug`bekning o`g`li Abdullatifni asir olib, uni Hirotdagi Ixtiyoriddin qal'asiga qamab qo`ygan edi. Ulug`bek yuborgan vakil sadr Nizomiddin Mirak Mahmud, Movarounnahr sultonining Hirotga yurish niyati yo’q ekanligi va bu da'vodan u voz kechishini bildiradi. Ikki o`rtadagi chegara Murg`ob vohasi deb belgilanib, Abdullatifga Balx hokimligi lavozimi beriladi.
Lekin hech qancha o’tmasdan Abdullatif va Alouddavla o’rtasidagi munosabatlar yana keskinlashadi. Abdullatifning o’z holicha Hirotga qarshi yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi. U otasi Ulug`bekka yordam so`rab murojaat qiladi. 1448-yil bahorida Ulug`bek va Abdullatifning 90.000 kishilik birlashgan qo`shini Hirotdan 14 farsah uzoqlikdagi Tarnob degan joyda Alouddavla qo`shinini tor-mor keltiradi. Alouddavla jang maydonidan qochadi. Hirot deyarli jangsiz egallanadi. Mashhadgacha boMgan yerlarni Ulug`bek, Astrobodgacha bо`lgan yerlarni Abdullatif o’z ixtiyorlariga olishadi. Ulug`bek bu harbiy yurishni uzoq davom ettira olmas edi. Chunki, Dashti Qipchoqdagi ko`chmanchilarning talonchilik yurishlari bu paytga kelib, tez-tez amalga oshib turar, maralakatga sharqdan mo`g`ullar xavf solib turar edilar. Qolaversa hukmdor poytaxtni uzoq vaqt egasiz qoldirishi mumkin emas edi.
Tarnob jangi muvaffaqiyatli yakunlangan bo’lsa-da, lekin Ulug`bek va shahzoda Abdullatiflar o`rtasida munosabatlarning sovuqlashuviga ham olib keladi. Ulug’bek bu g’alabani ko’proq boshqa bir o’g’li Abdulaziz nomi bilan dog’lar g’alaba yorliqlarida Abdullatif nomli o’ta hokimiyatparast va shuhratparast Abdullatif uchun shuning o’zi otasiga qarshi bosh kotarish bahona edi. Abdullalif Hirotda 15 kunchadan so ng Amudaryodan o`tib, Movaraunnahrga keladi. Bu paytda Bobur qo’shini esa Hirotga yaqinlashib kelayotgan bilan Abdullatif yana Balxga noib etib tayinlanadi Abdullatitag otasiga qarshi hatti-harakatlari kuchayib o’zi to`g`ri keladi. Samarqand noibi etib qo dmlgan o’g’li Alulam esa "amirlar xonadoniga tazyiq o’kazyapti deb ovoza qilib bundan amirlarning noroziligi juda kuchayib ketadi. Shuningdek turkmanlarning "tali boshchiligidagi Abusaidning Samarqand atrofidagi hatti-harakatlanm ham boatirfahga to`g`ri keladi. Davlat yaxlitligi, temuriylar btrhgmi saqlash Ulug`bek Abdulazizni o`g’li bilan birga olib, makkor o’g’li Abdullatifga qarshi kurashga otlanadi. Abdullatif esa otasining og’ir ahvolidan foydalanib, tezda ochiq isyon yo’liga o`tad. J Amudaryodan o`tib, Termiz, Kesh, Hisorni qiyinchiliksiz egallaydi.
1449-yilning oktabr oyi boshida Saraarqand yaqinidagi Damashq qishlog’i Ulug`bek shahzoda Ulug`bek mag`lubiyati bilan tugaydi. Mag`lub bo’lgan Ulug’bek Samarqand tomon yo'1 otadi. Lekin Samarqandda hokim etib qoldirilgan, Mironshoh kiritmay darvozalarni berkitib qo’yishga buyruq beradi. ohun Shohruhiya qalasi qutvoli Ibrohim mamluk ham Shundan so’ng Ulug`bek keyingi hatti-harakatlar foydalanilib Abdullatifga taslim bo`lishga majbur bo ladi. Mirzo Ulug’ekb Makkaga haj safariga ketishga izn so`raydi. Abdullatif berib Amir Muhammad Xusravni unga hamroh qilib hajga hech qancha o`tmasdan, shahar qokkab hukmronhgidan so’ng kurashlar muhim ahamiyatga ega bo`idi.