O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

19-mavzu. Mustaqillik yillarida О`zbekistonning iqtisodiy, ma'naviy va madaniy

taraqqiyoti О`zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi, uning yo`nalishlari, bosqichlari va xususiyatlari
Davlat mustaqilligini qo’lga kiritilishi O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishuchun qulay sharoit va keng imkoniyatlar yaratdi. Bizning diyorimizda bozor munosabatlari yangilik emas. Ming yillar davomida ajdodlarimiz hunarmandlar ishlab chiqargan ajoyib mahsulotlarini, tabiiy boyliklarini dunyoning to`rt tomonga chiqarib savdogarlik qilgan, mol almashgan.
O’zbekistonning boy imkoniyatlari. geopolitik sharoitidan foydalanib o’ziraizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo`limizni belgilash dastlabki kunlarning eng muhim vazifasi bo`lib qoldi. O’zbekiston tanlagan islohot yo`li ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodini shakllantirishga qaratildi.
Bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurishning asosiy tamoyillari Prezident L.Karimov tomonidan ishlab chiqilib dunyodagi rivojlangan mamlakatlarning yirik mutaxassislari, davlat arboblari tomonidan tan olindi va o’zining hayotiyligini namoyish etmoqda. Bu tamoyillarning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:
- iqtisod siyosatdan ustun turib, mafkuraviy tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonunlarga muvofiq rivojlanmog`i kerak;
- davlat bosh islohotchi o`rnida bo`lib, u islohotlarning ustuvor yo`nalishlarini belgilab berishi va ularni izchillik bilan amalga oshirishi lozim;
- bozor munosabatlariga o’tishqonun ustuvorligini talab qiladi. Butun xalq tomonidan qabul qilingan Konstitutsiya va qonunlarga araal qilinishi shart;
- bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda aholini himoya qilishning kuchli ijtimoiy siyosatint o`tkazish;
- ijtimoiy islphotlarning rivojlanib borishi va yo`nalishini belgilab beruvchi tamoyillardan biri bozor iqtisodiyotiga o’tishevolutsion yo'1 bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi zarur. Yangi iqtisodiy munosabatlarga o’tishtamoyillari asosida g`oyat ma'suliyatli va murakkab vazifa-iqtisodiy islohotlar strategiyasi ishlab chiqildi. Iqtisodiy strategiyaning boshlang`ich nuqtasi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olishdan iboratdir. Bu vazifa markazlashtirilgan, ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga, bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o`tishdan iboratdir.
Bozor islohotlarini amalga oshirish dasturiga ko`ra ustuvor vazifalar bosqichma-bosqich hal qilinadi.
Birinchi bosqichda totalitar tizimdan hozirgi zamon bozor munosabatlariga o’tishdavridagi bir-biriga bog`liq, ikki vazifani bir vaqtda hal qilishga-to’g’ri keldi: ma'muriy buyruqbozlik tizimining og`ir oqibatlarini tugatib, iqtisodni barqarorlashtirish va bozor munosabatlarining negizini shakllantirish. Bu bosqich jarayonida iqtisodiy islohotning g`oyat muhim yo`nalishlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilab berildi:
- O’tishjarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-huquqiy bazasini mustahkamlash va rivojlantirish;
- qishloq xo`jaligida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish.
Iqtisodiy islohotlarni huquqiy asoslovchi qonun-qoidalar yuridik tashkilotlar va yetuk olimlar tomonidan tayyorlandi va jahonning yirik mutaxassislari tomonidan quvvatlanib tan olindi.
Dastlabki vaqtning o’zida iqtisodiy munosabatlarning huquqiy negizini barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun hujjatlari qabul qilingan. Iqtisodiy islohot, tadbirkorlik va chet el investitsiyalari bo’yicha Prezident huzurida maxsus Idoralararo kengash tuzildi.
Bozor munosabatlariga o`tishning asosiy shartlaridan biri mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish amalga oshirildi. Bu bilan davlat monopoliyasi tugatilib, ma'muriy buyruqbozlik tiziini buzildi va bozor iqtisodiyotiga asos solindi, xususiy mulkdorlarning keng qatlami shakllantirildi va xorijiy sarmoyadan foydalanib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali aholining turmush darajasi yaxshilana boshladi.
Mulkni xususiylashtirish va ko’p ukladli iqtisodni shakllantirish O’zbekistonda o’ziga xos yo'1 bilan amalga oshirildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdagi maqsad: 1.Davlat monopoliyasini tugatib ma'muriy buyruqbozlik tizimiga barham berish va bozor iqtisodiyotiga asos solish; 2. Xususiy mulkdorlarning keng qatlamini shakllantirish; 3. Xorijiy sarmoyadorlarga keng yo'1 ochish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va aholining turmush tarzini yuksaltirishdan iborat.
1992-1993-yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichida "Kichik xususiylashtirish" amalga oshirildi. Buning oqibatida asosan mayishiy xizmat va savdo korxonalari, transport va qurilishning kichik korxonalari, davlat sanoat va mahsulot qayta ishlash korxonalari mulk shaklini o’zgartirdi. Bular mulkning ijara, jamoa va aksiyadorlik shakliga aylantirildi. Uy-joylar keng miqyosda xususiylashtirilib, aholining ayrira qismiga tekin, boshqa qismiga esa arzon narxda xususiy mulk etib berildi. Dastlabki davrda agrar sohada ham islohotlar amalga oshirildi. Natijada qishloq xo`jaligida 770 kolxoz va davlat xo`jaliklari xususiylashtirildi, jamoa va ijara xo`jaliklariga aylantirildi. Lekin qishloqda bu jarayon sekin va qiyinchliklarni bartaraf etishga to’g’ri keldi. I.A.Karimov ta'kidlaganidek, agrar sohadagi byurokratik boshqaruv tizimining har xil to`siqlari qishloqda isiohotning borishiga xalaqit berardi. Mulkning davlat tasarrufidan chiqarish jarayonining birinchi bosqichidagi eng muhim xulosa mulkdorlar sinfming shakllana boshlagani, xususiylashtirish mexanizmining ishlab chiqilishi, iqtisodiy islohotlarga nisbatan kishilar psixologiyasi va munosabatining o’zgarishi bo’ldi. Mustaqillik yillari yuz bergan tub o’zgarishlardan biri mamlakatda ikki yo'1 bilan mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Birinchidan, kichik korxonalar va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish, ikkinchidan, pul mablag`larini omonat kassalari yoki banklariga qo`yish, qimmatbaho qog`ozlarga aylantirish yo’l bilan. Iqtisodiy jihatdan erkin bо`lgan mulkdor "o’z boyligini ko’paytirishdan manfaatdor bo`libgina qolmay, balki butun mamlakatni boyitishga ham qodir bo'ladi"-deydi Prezident Islora Karimov.
Davlat mulkini xususiylashtirishning ikkinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1994 yil 21 yanvardagi "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirishning chora-tadbirlari to’g’risida"gi qarori asosida olib borildi. Bu davrda ochiq shakldagi aksiyadorlik jamiyat qurish, korxonalar aksiyasining chiqarish, auksion (kim oshdi) savdosi orqali davlat mulkini shaxslarga sotish, qimmatbaho qog`ozlarni chiqarish va xususiylashtirishni yoppasiga olib borish uchun sharoit yaratish ishlari amalga oshirildi.
Aloqa, transport, geologiya qidiruv yoqilg`i-energetika komplekslari xususiylashtirilmadi. Ayrim sohalarda-kimyo, oltin qazish, paxta tozalash, tog`-kon sanoatida 51% aksiya davlat ixtiyorida qoladigan bo’ldi.
1994-yil oxirigacha 54.000 korxona mulk shaklini o’zgartirdi. Xususan, 34%-xususiy, 48% aksiyadorlik, 16%-jamoa, 1% ijara xo`jaligiga aylandi. Iqtisodiy islohotlarning borishi, uning to`rt yil davomidagi muvaffaqiyatlari va muammolariga respublika Oliy majlisining IV sessiyasi (1995-yil dekabrda) va Vazirlar mahkamasining majlisida (1996-yil fevral), Prezident I.A. Karimovning nutqlarida keng yoritildi.
1995-yil mamlakatning barcha sohalarini isloh qilishda tub burilish yili bo’ldi. Eng muhimi islohiy jarayonlarga kishilarimizning ishonchi ortdi. Ishlab chiqarishning pasayishi keskin to`xtadi, jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy barqarorlik yuz berdi. Moliyaviy vaziyat o`nglanib, inflyatsiyani 1994-yiiga nisbatan uch barobar kamaytirishga erishildi. Narxning o`sishi yil boshida 16,9 foizni tashkil etgan bo`lsa, yil oxirida 2,2 foizni tashkil qildi. Valyuta bozorida joriy yilda o`tgan yilga nisbatan 11 marta ko’p, ya'ni 1.3 mlrd dollar sotildi.
Ichki yalpi mahsulot 1995-yilda 1994-yilning darajasiga nisbatan 96 foiz o`rniga 98,8 foizni tashkil etdi. Ishlab chiqarilgan milliy daroraad 98,5 foizga yetdi. Sanoat ishlab chiqarish hajmi shu yili o`tgan yilga nisbatan 100,2 foizga teng bo’ldi.
Respublikada kichik va xususiy tadbirkorlikni shakllantirish va rivojlantirishni ta'minlovchi zaruriy huquqiy asos yaratilgan. Amaldagi qonunchilik hujjatlarida, Respublika Prezidentining farmonlarida, xususiy tadbirkorlikdan soliq olish, unga moliyaviy yordam ko`rsatish borasida imtiyozlar berish, imtiyozli kreditlar ajratish, moddiy-texnika va xom ashyo resurslari bilan ta'mmlash borasida ko`maklashish nazarda tutilgan. Ana shu sa'yi harakatlar natijasida 1995-yil o’rtasida Respublika xalq xo`jaligida 30770 kichik korxona va kooperativ, 20115 xususiy korxona ishlab turdi. 15600 fermer xo`jaligi tashkil etildi. ularga 200 ming gektarga yaqin yer biriktirib berilgan bo`lib, 67,5 ming kishi mehnat qilmoqda edi. Fermer xo`jaliklarining tasarrufida 190 mingga yaqin qoramol va boshqa hayvonlar mavjud. 1995-yilning faqat birinchi choragidagina fermer xo`jaliklari tomonidan o`tgan yilning tegishli davridagiga nisbatan ikki barobar ko’p go`sht va sut mahsulotlari tayyorlandi.
Kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishga ko`maklashuvchi jamg`arma tomonidan respublikaning 187 tuman va shaharida bank bo`limlari ochildi. 1994 yili va 1995-yilni olti oyida kichik va ijara korxonalariga. shuningdek shirkatlarga va tadbirkorlarga jami 1.222.3 million so`m miqdorda kredit berildi.
Ikkinchi bosqichda I.A. Karimovning "O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lda" (1995-yil) asarida qo`yilgan choralarai, xususan, xususiylashtirish va raqobatchilik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, milliy valyutani mustahkamlash, iqtisodiy tarkibiy-strukturasini tubdan o’zgartirish chora-tadbirlari amalga oshirildi. 2000 yilda xususiylashtirish davlat dasturi bo’yicha ko’zda tutilgan 167 obyekt o`rniga 374 obyekt xususiylashtirildi. Ularning negizida 152 ta xissadorlik jaraiyati, 103 xususiy korxona tashkil etildi. Shu yili davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan 14,3 milliard so`m mablag` tushdi. Bu 1999-yilgi ko`rsatishdan 1,6 barobar ko’pdir.
Umuman olganda o`tgan o`n yil davomida bozor munosabatlarini shakllantirishda tub o’zgarishlar yuz berdi. Hozirgi paytda 87,4 foiz mulk nodavlat, 12,6 foizi davlat mulki ko’rinishida ish yuritmoqda. Respublikada jami 60 mingga yaqin korxonadan 50,5 mingga yaqini xususiylashtirilgan korxonalardir. Mulkning tarkibi jihatdan 19,5 mingga yaqini davlat, 105 mingta xususiy, 3,4 mingdan ortiq chet el investorlari ishtirokida. shundan 442 qo`shma korxona, 3,5 mingga yaqin aksionerlik jamiyati, 1,2 mingga yaqin jaraoa va 34 mingdan ortiq boshqa korxonalardir.
Iqtisodiy islohotlarning borishida o’rta va kichik biznesni rivojlantirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Hozirgi kunda 180 mingdan ortiq kichik va o’rta biznes subyektlari va 200 mingga yaqin yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyat ko`rsatmoqda.
Yangi parlamentning ko`shma Majlisida (2005-yil 28.01.) L.Karimov 2005-yiining iqtisodiy islohotlarning eng muhim ustuvor yo`nalishlaridan biri kichik biznes va fermerlikni rivojlantirishni chuqurlashtirish va kengaytirishdan iborat. 2007-yil yarmida kichik biznesni 45%ga yetkazish, hozir 36%ni tashkil qiladi, bu ko`rsatkich ilg`or mamlakatlarda 60-65% ni tashkil etadi. Ferraer xo`jalikni rivqjlantirish uchun shirkat xo`jalikning 2005-2007 yillarda 1100 tasini, 2005-yilda esa 406 tasini qayta tashkil etish kerak. Fermerlarga yer ajratishda mahalliychilik, urug`-aymoqchilikka, poraxo'rlikkayo'1 qo`ymaslik vazifasini qo`ydi.
2004-yilda qishloq xo`jaligida yalpi o`sish 10%ni tashkil qildi. Shu jumladan boshoqli don ekinlari besh million tonnaga yaqin, paxta 3,5 mln tonani tashkil qildi.
Kichik va o’rta biznes iste'mol mollar manbayi daromad va foyda manbayi bo`lib, yangi ish o`rnini yaratadi. Kichik va o’rta biznes Yaponiyada 80%, Yevropa Ittifoqida 67%, Germaniyada 65%, AQShda 52% ni tashkil qiladi.
1995-yil 5-yanvarda Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish va uni rag`batlantirish to’g’risida Prezident farmoni, 1995 2 Fevralda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to'g`risida» qonunlar qabul qilindi.
1995-yil Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash jamg`armasi tuzilib, bu tadbirkorlarga 10 mlrd.so'm. yordam ko`rsatdi.
Kichik va o’rta biznesga chet ellik investitsiyalar jalb etildi. 2003-yili 450 mln. dollar xorijiy investitsiya sarf qilindi. 1992-1996 85 mln dollarga yaqin 2001-yil boshlarida 190 mln. dollardan oshdi. 2003-yil 1-iyulga kichik va o’rta biznes korxonalari 200 mingdan oshdi.