O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

O’zbekistonda demokratik fuqarolik jamiyat asoslarini yaratilishi

Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko`tarildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o`n to`rtinchi sessiyasidagi ma'ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O’zbekistonning XXI asrdagi taraqqiyot strategiyasining asosiy yo`nalishlarini ko’rsatib berdi. Shulardan birinchi ustivor vo`nalish-mamlakat sivosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.

Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida:
-avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o’rtasida muvozanatni ta'minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zarur.
Demokratiyaning eng muhim t4moyili-odamlarning saylov huquqini, o’z xohish-irodasini erkin ifodajash, o’z manfaatlarini ro`yobga chiqarish va himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish lozim.

Paval qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirish masalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi vazifalar hokimiyat barchgt tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuaarolarni o’z-o’zini boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o`tkaza bilish, ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat.
Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga katta umid bog`lanadi. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov: "Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma'nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya'ni o’z-o’zini boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir"-deydi.
O’z-o’zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda O’zbekistonning o’ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga milliy an'analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos keluvchi yo`lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo’ldi. Xususan, o’z-o’zini boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida Vatan tuyg`usining shakllanishiga, milliy g`ururning vujudga kelishida, millatchilik illatlaridan xoli bo’lishda katta ta'sir ko’rsatib kelgan.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa o’z navbatida asosiy maqsad- fuqarolik jamiyatini qurishga ko`maklashmoqda.
O’z-o’zini boshqarish muassasalari faoliyatining kengayishi bevosita mahallalarning mavqeyini kuchaytirish bilan bog`liq. O’z-o’zini boshqarish organlari yoki raahallalarning vazifasi, aholini davlat va jamiyat ishlarida ishtirokini ta'minlash kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishda ishtirok etish bilan cheklanib qolmaydi. Ularning muhim vazifasi har bir shaxsning ongini, ma'naviy kamolatini oshirish uchun, millatchilik, mahalliychilik kabi salbiy jihatlarni yo`qotish uchun ish olib borish va milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analarga, Vatanga, davlatga va boshqa fuqarolarning manfaatiga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalashdir.
Shuningdek, mahallalarda "Mahalla" xayriya jamg`armasi yordamga muhtoj oilalarga yordam ko`rsatmoqda. Bu jamg`arma 1994-yilda 200 ga yaqin shaxs va oilaga 41 ming 189 so`mlik yordam ko`rsatgan.
Faqat O’zbekistonga xos bо`lgan va aynan mahalla bilan bog`liq bо`lgan "Korxona-mahalla" iqtisodiy hududni tashkil qilish masalasi katta umid uyg`otmoqda. 1995-yili davomida respublika bo’yicha shu turdagi 204 ta kichik va xususiy korxona tashkil qilinib, ularning faoliyati orqali 3300 kishi ish bilan ta'minlangan.
-O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 13-yanvarda "Aholini aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari rolini oshirish to'g`risida"gi farmoni ijtimoiy himoya sohasida o’z-o’zini boshqarish organlariga yangi vakolatlar berishni ko’zda tutadi: 1) fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari ijtimoiy ro`lini oshirish; 2) hududlarni ijtimoiy rivojlantirish; 3)muhtoj oilalarga aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad ko`rsatishni takomillashtirish.
Davlat tomonidan bajariladigan vazifalarni fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga o`tkazilishi, nodavlat tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish, undagi jamoa ruhi va tabiatini mustahkamlashni, samaradorligini oshirishni talab qiladi. 1999-yil aprel oyida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan "Fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlari to'g`risida"gi qonunning yangi tahriri aynan shu maqsadga qaratilgan.
O’zbekistonda mahalla timsolida o’z-o’zini boshqaruvchi ijtimoiy tashkilotlarning noyob shakli azaldan mavjud bo`lib kelgan. Mahallalarda obodonchilikka, xalqning ma'murligiga, el-yurt farovonligiga xizmat qiladigan ishlar soni ko’paydi. Mahalla davr o’zgarishlariga, talablariga moslasha boshladi. Qadimiy va navqiron mahalla jonlanib, unga fayz kirdi.
O’z-o’zini boshqaruvning moliyaviy faoliyatini mustahkamlovchi choralardan yana biri-aholiga kompleks tarzdagi savdo, mayishiy va madaniy xizmatlar ko`rsatadigan guzarlar faoliyatidir.
Bunday iqtisodiy erkinliklar fuqarolarda mustaqil O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy islohotlarga ishonchini mustahkamlaydi. Shuningdek, har bir shaxsning fikri, ovozi e'tiborga olinishi, ularni fuqarolik jamiyatining a'zosi ekanligini his qilishlari uchun asosiy omil bo`lib xizmat qiladi.
Oliy Majlis II chaqiriq 1-majlisida (2000-yil 22.01) Prezident l.A.Karimov O’zining "Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz" nomii ma'ruzasida ushbu masalaning dolzarbligini shunday uqtiradi:
Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yuksalib borgani sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning O’zini-o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o`tkazib borish zarur.
Bu borada O’zini-o’zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning nufuzini va mavqeyini oshirish, ularga ko’proq huquqlar berish katta ahamiyat kasb etadi.
Fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo`lidagi ishlarimizning mazmun-mohiyatini ham aynan mana shu masala tashkil etadi.
2003-yilning noyabr-dekabr oylarida fuqarolarning O’zini-o’zi boshqarish organlariga (mahallalarga) navbatdagi saylovlar bo`lib o’tdi. Ro`yxatga olingan saylovchilardan 12.mln.dan ortiq kishi, ya'ni 97% ovoz berishda qatnashdi. (2001 yilgi saylovlardan 85% qatnashgan edi.). Jami 8.360 nafar oqsoqollar va 80 mingdan ko’proq maslahatchilar saylandi.
Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi hokimiyatlardan biri sud hokimiyatidir. Sud hokimiyati boshqa hokimiyatlar kabi xalq manfaatlarini ko’zlab va O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qabul qilingan qonunlar asosida O’z vakolatlarini amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasida sud tizimi quyidagicha: besh yil muddatga saylanadigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar sudlari, viloyat xo`jalik sudlari, harbiy sudlar.
Mazkur sudlarning huquqiy holati O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan "Sudlar to'g`risida"gi Qonunida bayon etilgan.
O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi-fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sudlov sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Shu bilan birga og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etgan bir guruh shaxslarga; oldin sudlanmaganlarga, biron bir joyda ishlamasdan, mo`may pul topish yo`liga o`tib ketganlarga nisbatan belgilangan jazolarni qonun kuchidan to’la foydalanilmagan ishlarning jazo qismini yengil deb bekor qilib, og`irroq jazolashga o’z ko`rsatmasini beradi.
Respublika Oliy sudi 1994-yilda 149 kishiga nisbatan quyi sudlar tomonidan tayinlangan jazolar og`ir deb topilganligi sababli hukmlar o’zgartirilib, jazolar qisqartirilgan bo`lsa, 1995-yilda 247 kishiga nisbatan jazolar og`ir deb topilib, hukmlar o’zgartirildi, 25 shaxsga nisbatan jinoiy ishlar sudlanganlarning harakatida jinoyat farkibi yo`qligi sababli harakatdan to`xtatildi.
Og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etganligi uchun 1994-yilda quyi sudlar tomonidan 89 kishiga nisbatan belgilangan jazolar yengil deb topilib, hukmlar bekor qilingan bo`lsa, 1995-yilda 70 kishiga nisbatan quyi sudlar belgilangan jazolar yengil deb, hukmlar bekor qilindi va yangidan sud majlisida ko`rish uchun yuborildi.
O’zbekistonda sud tizimini isloh qilish, sud hokimiyatini shakllantirishda ham bir muncha ishlar qilindi. Sud tuzilishi va sudlov ishlarini yurgizishga oid barcha demokratik konstitutsiyaviy tamoyillar yanada rivojlantirildi. 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan O’zbekiston Respubiikasi "Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti - harakatlar va qarorlar ustida sudga shikoyat qilish to'g`risida"gi qonun fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini sud orqali himoya qilishning huquqiy asoslarini yaratdi.
Respublika xo`jalik sudlari istiqlolning so`nggi yillarida o’zlarining faoliyatini aniq iqtisodiy vazifalar bilan bog`lab olib bormoqda. Xususan xo`jalik sudlari 1995-2000 yillarda jami 128.000 nizolarni ko`rib chiqqan va 271,4 mlrd. so`m mablag`ni da'vogarlarga undirib bergan. Keyingi 6 yil mobaynida xo`jalik sudlarining qarorlari asosida davlat boji va jarimalar hisobidan respublika byudjetiga 4,3 mlrd, so`m mablag` undirilgan.
2000-yilning 1-yarmida mazkur tizimda 17.000 dan ziyod ish ko`rib chiqildi. Natijada, 53,4 mlrd. so`miik hajmdagi zarar da'vogarlar foydasiga undirib berildi. Mamlakat budjetiga 550 mln. so`m tushum tushirildi.


O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq VI sessiyasida (2001-yil 29-avgust) "Adolat qonun ustivorligida" nomli ma'ruzasida sog`lom jamiyat uchun jinoyatchini jazolashdan ko`ra, jinoyatning oldini olish muhim ekanligini uqtirib o’tdi. Ma'ruzada O’zbekistonning deraokratiya va taraqqiyot yo`lidan mustaqil rivojlantirishning o`tgan o`n yil ichida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida sodir etilgan tub o’zgartirishlarning muhimligi ta'kidlanib, sud-huquq tizimini takomillashtirish, jinoyat to’g’risidagi qonun hujjatlarini insonparvarlik, adolat, huquqiy fuqarolik jamiyati prinsiplariga muvofiq ravishda erkinlashtirish masalasiga alohida e'tibor berildi. Davlatimiz rahbari sudlar faoliyatiga baho berib "Sud bugungi kunda avvalgidek, hukmron kommunistik tizimning qatag`on va jazolash apparati emas balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarni ishonchlj tarzda qo`riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda",-dedi. Shuningdek, ma'ruzada sud hokimiyati tizirnidagi kamchiliklarga ham to`xtalib o`tildi. Bu borada Prezident: "...afsuski sudyalar, prokuratura va tergov organlari xodimlari, bir so’z bilan aytganda, qabul qilingan yangi qonunlarni hayotga tatbiq etishi lozim bо`lgan kishilaraing dunyoqarashi va tafakkuri ancha qiyinchilik bilan o’zgarayapti. Eng avvalo jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adoiat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo’llanishini ta'minlashimiz zarur"-deydi. Ma'ruzada Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan o’zgarishlar, masalan, 110 turdagi uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar toifasiga o`tkazish, 12 turdagi jinoyatni og`ir toifadan uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar toifasiga, 7 turini esa o`ta og`ir jinoyatlar toifasidan og`ir jinoyatlar toifasiga o`tkazish haqidagi takliflar bayon qilindi. Shuningdek, iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan iqtisodiy ta'sir choralarini qo’llash imkoniyatlarini kengaytirish zarurligi, butun jahonda muhokama etilayotgan muhim masalalardan biri o`lim jazosini jinoiyjazo chorasi sifatida qolayotganligi bilan bog`liq muammolar, qonunchiligimizda jinoiy jazo turi sifatida mol-mulkni musodara qilish jazosini qo’llash tartibini qayta ko`rib chiqish, voyaga yetmaganlar, ayollar va keksalarga nisbatan qo’llaniladigan jazo tizimini qayta ko`rib chiqish, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiiigini erkinlashtirish va demokratlashtirishda ishlarni ko`rib chiqish tartibini soddalashtirish, jinoiy ishlarni tergov qilish va sudda ko`rish muddatlarini qisqartirish kabi dolzarb vazifalar va takliflar mohiyati chuqur bayon qilib berildi. Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan qo`shimcha va o’zgartirishlar jinoiy ishlarga taalluqli qonunlarni erkinlashtirish va demokratlashtirish sari tashlangan muhim hamda ma'suliyatli qadam ekanligi ta'kidlab o`tildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning VI sessiyasidagi ma'ruzasi yuzasida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qabul qilgan qarorining 2 bandida shunday deyiladi:
"Ma'ruzaning jinoiy jazolarni liberallashtirish, qonun ustivorligini ta’minlash, fuqarolar huquq va erkinliklarini, jamiyat hamda davlat manfaatlarini himoya qilish sari qaratilgan yo`lni hayotga tatbiq etishga (doir dasturiy xulosalari prokuratura, boshqa huquqni muhofaza qilish organlari, sudlar faoliyati uchun asos qilib olinsin."
Insoniyat tarixida yangi davr-inson huquqlari davri boshlandi. girlashgan Miilatlar Tashkiloti 1995-2005 yillarni kurramizda "Inson huquqlari o`n yilligi" deb e'lon qildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti l.A.Karimovning ma'ruzalarida inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bо`lgan quyidagi besh strategik yo`nalish belgilab berilgan:
Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini ta'minlash; 2. inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquqning umume'tirof etilgan taraoyillari va normalari asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish; qabul qilingan. 3.qonunlarga og`ishmay amal qilish mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta'minlash; 4. sudlov islohotini amalga oshirish yo`li bilan sud tizimini demokratlashtirish; 5.aholi ayniqsa yosblar va mansabdor shaxslar, huquq-tartibot idoralari xodimlari, o’rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish.
Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning birdan bir zaruriy sharti sud-huquq organlarining ishlarini isloh qilish va erkinlashtirishni jadallashtirishdan iborat. Sudlar faoliyatiga prokuraturaning aralashmasligi, prokuror va advokatlarni huquqlarini tenglashtirish, sudlarning tarbiyaviy rolini oshirish lozimligini taqqoslab ko`rsatadi. I.Karimov Oliy Majlis palatalarining qo`shma majlisida (2005y. 28 yanvar).
Xavfsiz jinoyatlarni ma'muriy choralar bilan almashtirish natijasida so`nggi 2,5 yil davomida 11 rnilrd. so`m undirildi. Har yuz ming kishiga hisoblaganda O’zbekistonda 158 kishi qamoqda muddatini o`tamoqda. Bu ko`rsatkich AQShda 715, Rossiyada 584, Ukrainada 416, Qozog`istonda 386 kishidan iborat.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng o`tgan qisqa davr ichida insonning huquq va erkinliklari to’g’risida milliy qomjnchilik tizimini tashkil etuvchi yuzdan ortiq qonunlar qabul qilindi. O’zbekiston inson huquqlari bo’yicha 40 ga yaqin xalqaro shartnomaga qo`shildi va ularga bizning mamlakatimizda ham amal qilinmoqda.
O’zbekiston Respublikasida inson huquqlari va erkinliklarinj muhofaza qilishning ta'sirli vositasini barpo etish, xalqaro va huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va barcha respublika aholisining inson huquqlari bo’yicha madaniyatini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy Markazini tuzish to’g’risida" 1996-yil 31-oktabr farmoni e'lon qilindi.
O’zbekiston Respublika Oliy Majlisi 1997-yil 29-avgustda "Jamiyat huquqiy madaniyatini yuksaltirish Milliy dasturi"ni tasdiqladi. Dasturda: "Jamiyat va davlat taraqqiyotini hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarini huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda. Huquqiy madaniyat huquqiy bilim, huquqiy e'tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui sifatida jamiyat va davlat oldidaturgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etilishini ta'minlaydi.
Milliy dasturning maqsad ahamiyati aholining barcha qatlamlarini huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo’lishlari hamda huquqiy bilimlarni kundalik hayotda qo’llay olishlari uchun huquqiy madaniyatni shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratishdir"-deb ta'kidlangan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o`rganish ishini yaxshilash haqida" (1997-yil, 25-iyun) farmoni e'lon qilindi. Ushbu farmonning 1-bandida shunday deyiladi:
"Aholining huquqiy madaniyatini oshirish va huquqiy tarbiyasini yaxshilash yuzasidari olib borilayotgan ishlar davlat siyosatining asosiy yo`nalishlaridan biri etib belgilansin".
Respublikamizda istiqlol yillari milliy davlatchilikni barpo etish borasida sobiq ma'muriy-buyruqbozlik tizimiga, uning hokimiyat va bosbqaruv organlariga barham berish bilan bir vaqtda davlat va jamiyat hayotining yangi demokratik huquqiy asoslari yaratildi.
Demokratiyaning eng muhim tamoyili odarnlarning saylov huquqlarini amalga oshirish, o’z xohish-irodasini erkin ifodalash uchun zaryr huquqiy shart-sharoit, qonuniy asos yaratishdir. Shu bois mamlakatimizda mustaqillik yillarida xalqimizning o’z hohish-irodasini erkin ifoda etishni ta'minlovchi saylov tizimini shakllantirish va uni qonun bilan mustahkamlasb borasida talay ishlar qilindi.
1991-yil noyabrida Parlament "O’zbekiston Respublikasining prezidenti saylovi to'g`risida"gi qonunni qabul qildi. Ushbu qonun bilan birga Oliy Kengash 1991-yilda "O’zbekiston Respublikasi referendumi to'g`risida"gi qonunni ham qabul qildi. 1991-yil 29-dekabrida muqobillik asosida O’zbekiston tarixida birinchi marta respublika prezidentligiga saylovlar o`tkazildi.
Konstitutsiyamiz asosida 1993-yil 28-dekabrda qabul qilingan "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'g`risida"gi, 1994-yil 5-mayda qabul qilingan "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to'g`risida"gi, "Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to'g`risida"gi qonun va nihoyat "O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to'g`risida"gi qonunlari o’zbek saylov qonunchiligi tizimini huquqiy asoslarini tashkil qiladi.
Markaziy saylov komissiyasi to’g’risidagi alohida qonun qabul qilinganligi saylovlarni to’g’ri tashkil qilish, saylov qonunlarini to’la ishlashiga imkoniyat yaratadi va qonunlarni nazorat qilishni kuchaytirishda hamda saylovlarni tashkil etish va uni o`tkazishda davlat hokimiyati organlarining ortiqcha aralashuvini cheklaydi.
Saylov to’g’risidagi qonunlarni tahlil qilsak, unda jahon saylov tajribasida erishilgan eng demokratik tartiblarning huquqiy jihatdan mustahkamlanish bilan birga, O’zbekiston saylov tizimiga xos bо`lgan xususiyatlarning ham beigilanganligini ko`ramiz. Bu O’zbekiston saylov tizimigagina xos xususiyatdir.
Saylov tizimini isloh qilish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "O’zbekiston-kelajagi buyuk davlat" degan siyosiy dasturida asoslanib berilgan maqsad tomon harakatning yana bir muhim bosqichi, deb tushunraoq kerak.
Bizning saylov qonunchiligimiz ko’pgina xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlar tomonidan O`rganilmoqda.
Xususan, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining tegishli ekspertlari ham O’zbekiston saylov qonunchiligi mohiyati demokratik ekanligini, uning saylovlarni tashkil etish sohasidagi xalqaro huquqni tan olingan tamoyillariga mos kelishini ta'kidlaydilar.
Rossiya Federatsiyasi Markaziy saylov komissiyasi qoshidagi ilmiy-metodik kengash a'zolaridan biri:
"Men keyingi yillar davomida O’zbekistonda qabul qilingan saylov to’g’risidagi qonunlarni o`rganib chiqdim. Shuni alohida ta'kidlashim lozimki, amaldagi saylov to’g’risidagi qonunlaringiz jahon andoxalari darajasida ishlab chiqilgan bo`lib. bu qonunlar amaliyoti o’z oldiga huquqiy davlat barpo etishdek ulkan vazifa qo`ygan davlat uchun tayanch bo'laoladi",-deydi.
O’zbekistonda barpo etilayotgan demokratik, insonparvar fuqarolik jamiyatida fuqarolar o’zlarining siyosiy huquqlari va erkinliklarini davlat va jamiyat ishlarini bajarish ularni idora etishda faol qatnashisti orqaji amalga oshirilmoqda.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasida ko’ppaitiyaviylik tizimining vujudga kelishi davlat hokimiyati oliy va mahalliy organlarinina, takomillashishida katta ahamiyat kasb etmoqda. Istiqlol yillari vujudga kelgan siyosiy partiyalar o’z faoliyatida o’zbek xalqining eng yaxshi demokratik an'analariga, adolat, ezgulik, tenglik va inson erkinligi kabi umuminsoniy qadriyatlar hamda g`oyalarga, axloqiy va odamiylik qoidalariga suyanadi. Ular o’z faoliyatlarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, "Siyosiy partiyalar to’g’risida" O’zbekiston Respublikasi 1996-yil 26-dekabr qonuniga va boshqa qonun hujjatlariga muvoflq, shuningdek o’z dasturlariga asosan amalga oshiradilar. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 60-moddasida siyosiy partiyalarning huquqiy maqomi aniq va ravshan belgilab berilgan.
Ko’ppartiyaviylik demokratik taraqqiyot yo`lida erishgan muhim yutuqlardan biridir.
Birinchidan, demokratik fuqarolik jamiyati qurilishida siyosiy partiyaning o`rni va roli muntazam ravishda yoritib boradi; ikkinchidan, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayonida O’zbekiston aholisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifoda etishda ko’ppartiyaviylik tizimi muhim demokratik institut hisoblanadi; uchinchidan, davlat bosh islohotchi sifatida siyosiy partiyalarining faoliyatini takomillashtirish muhim ahamiyatga ega; to`rtinchidan, siyosiy partiyalarsiz vakillik demokratiyasini tasavvur etib bo`lmaydi; beshinchidan, siyosiy partiyalarning o`rni va mavqei ularning soni yoki vaqt bilan belgilanmaydi; oltinchidan, mamlakatda amalda ko’ppartiyaviylik muhiti qaror topishi yangi g`oyalar, muqobil takliflar bilan demokratik jamiyat qurilishiga xizmat qilishi lozim.
Ko’ppartiyaviylik asosida saylovlar o`tkazish quyidagilarni bildiradi: huquqiy jihatdan ro`yxatga olingan barcha siyosiy partiyalarning saylov kampaniyasida ishtirok etish; Konstitutsiya va qonun taiablari doirasida o’z nomzodlarini Oliy Majlis deputatligiga ko`rsatish huquqi va kafolatli shart-sharoitini yaratish; siyosiy partiyalarning barcha darajalardagi saylov komissiyalarining ishida qatnashish huquqi va kafolatli shart-sharoit yaratish; Oliy sudga zarur hollarda esa Konstitutsiyaviy sudga Oliy Majlisga saylovlar haqidagi qonunning buzilishi faktlari ustidan shikoyat qilish huquqidir.
Xalq demokratik partiyasi siyosiy partiya sifatida mamlakatda birinchilardan bo`lib 1991-yil 1-noyabrda tashkil topdi. 440 ming a'zoga ega bо`lgan bu partiya I-chaqiriq Oliy Kengashga 69 deputat sayladi. II-chaqiriq Oliy Majlisga 48 deputat sayladi. A'zolarining soni 2001-yilning 1 mayiga kelib, 557 ming 168 ta bo’ldi.
Maqsadi-O’zbekistondagi har bir fuqaroning millati, dini, e'tiqodi, ijtimoiy ahvoli va kelib chiqishidan qafi nazar moddiy va ma'naviy barkamol hayot kechirish uchun keng imkoniyat yaratish, kishilarning konstitutsion huquqlari va erkinliklarini kafolatlash, ularning sha'ni va qadr-qimmati, tinch hayot kechirishini himoya qilish.
"Vatan taraqqiyoti" partiyasi 1992-yili 24-mayida tashkil topgan bo`iib, 35 ming a'zosi bor edi. 1 chaqiriq Oliy Kengashga 14 deputat saylandi. II-chaqiriq Oliy Majlisga 20 deputat saylandi.
Maqsadi-O’zbekiston mustaqilligining iqtisodiy- ma'naviy asoslarini barpo etish, yurtimizni jahonning rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylantirish.
O’zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi (SDP) 1995-yili 18-fevralda tashkil topdi va 30 ming a'zoga ega bo’ldi. Oliy Kengashdagi fraksiyasiga 47 deputat birlashdi. "Adolat" SDP sining hozirda 33 ming a'zosi bo`lib, ulardan II chaqiriq Oliy Majlisga 11 deputat saylandi.
Maqsadi - Mustaqil O’zbekiston hududida yashayotgan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos keladigan huquqiy demokratik davlat barpo etish, jamiyatda ijtimoiy adolatni yanada mustahkamlash, inson huquqlari, erkinliklari va burchlarini, yuksak ma'naviyat va ma'rifatni qaror toptirishga ko`maklashish.
O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi 1995 yil 3 iyunda tashkil topdi. MTDP a'zolarining soni dastlab 6 mingta bo`lib, hozirda 11 mingdan oshdi. II chaqiriq Oliy Majlisga bu partiyadan 10 kishi deputatlikka saylandi.
Maqsadi-Milliy manfaatlar zaminidagi yangi o’zbek davlatining asoslarini yaratish, huquqiy davlat va fuqarolar jamiyatini barpo etish, O’zbekistonni jahonning yetakchi davlatlari safiga olib kirish uchun xalqni safarbar qilish.
Fidokorlar milliy demokratik partiyasi 1998 yil 28 dekabrda tashkil topdi. Uning 20 ming 500 a'zosi bo`lib, II chaqiriq Oliy Majlis deputatlarining 34 nafari Fidokorlar milliy demokratik partiyasiga mansub a'zolardir. FMDP bilan "Vatan taraqqiyoti" partiyasi 2000 yilning 14 aprelida birlashdi va 54 deputat Oliy Majlisda Fidokorlar Milliy Demokratik partiyasi fraksiyasini tuzdi.
Maqsadi - Erkin bozor iqtisodiga suyangan ochiq, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish, el-yurt hayot darajasini taraqqiy topgan davlatlar va xalqlar darajasiga ko`tarish, jahon hamjamiyatida davlatimiz va jamiyatimizning o’ziga munosib o’rin egallashigaamaliy hissa qo`shish.
O’zbekistonda"Xalq birligi" harakati ham 1995 yil iyundan faoliyat ko`rsatmoqda.
Harakatning asosiy maqsadi - ko’p millatlik mamlakatda xalqlar birligini yanada mustahkalash, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan barcha fuqarolarning huquq va kafolatlarini to’la-to`kis amalga oshirish va fuqarolik, vatanparvarlik tuyg`ularini rivojlantirishdan iborat.
Mustaqillik yillarida shakllangan ushbu partiyalarning dasturlarida sog`lom muxolifatchilik ko’rinmaydi. Faqatgina O’zbekiston Fidokorlar milliy demokratik partiyasi dasturida jamiyatda uchrab turgan ayrim qonunsizliklar, suiste'molchilik, oshna-og`aynigarchilik, tanish-bilishchilik, qarindosh-urug`chilik, aqidaparastlik illatlariga nisbatan muholifatda bo’lishi ta'kidlangan, xolos.
Siyosiy hayotni erkinlashtirish, siyosiy partiyalar faoliyatini kuchaytirish vazifalari ko`ndalang bo`lib turgan bugungi kunda partiyalar o’z o’rinlarini aniq topishmoqdalar.
Shu nuqtayi nazardan yondoshganda harakat dasturlarida o’zaro yaqinlik bо`lganligi sababli hamda demokratik jarayonlarining talablarini hisobga olgan holda ''Vatan taraqqiyoti" partiyasi bilan FMDPning o’zaro birlashishi ham shu ruhni o’zida aks ettiradi.
Mustaqillik yillarida respublikamizda jamoat tashkilotlarining saflari oshib, imkoniyatlari kengaydi.
Mustaqillikning dastlabki besh yilida jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar soni 1500 taga ko’payib, ularning soni 2300 taga yetdi: ular faqat aholi fikrlarining turli ko’rinishlarini ifoda etib qolmasdan, odamlarning ijtimoiy fikrini shakllantirishga ham faol ta'sir ko`rsatmoqda.
Xususan, O’zbekiston kasaba uyushmalari 7,5 mln. a'zoni birlashtirib, jamiyatda tub islohotlarni amalga oshirishda faol qatnashmoqda.
O’zbekiston xotin-qizlar qo`mitasi 1991-yil 1-martda tashkil topdi. Mamlakatimizda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik jarayonlarda ayollarni faol ishtirok etishi, xotin-qizlarni ma'naviy-ma'rifiy tarbiyalashda muhim rol o`ynamoqda.
Shuningdek "Nuroniy", "Ustoz", "Ulug`faek", "Umid", "Xotira" va shu kabi ko’plab jamg`armalar nodavlat tashkilotlar sifatida respublikamizda fuqarolik jamiyatini shakllantirishda katta hissalarini qo`shmoqda.
2001-yilning 24-yanvarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov "Kamolot" jamg`armasi faollarini qabul qildi va yoshlarning bu tashkilotini raustaqillik davridagi rolini oshirish vazifasini qo`ydi va "Kamolot" jamg`armasi yoshlarning haqiqiy yetakchisi, uyushtimvchisi va boshqaruvchi ommaviy tashkilotga aylanishini zarur deb topdi.
2001-yilning 25-aprelida O’zbekiston Milliy universitetining Madaniyat saroyida Respublika yoshlari vakillarining birinchi qurultoyida "Kamolot" yoshlar ijtimoiy harakati tuzildi. Qurultoyda ijtimoiy harakatning nizomi va dasturi qabul qilindi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan buyon Respublika Prezidenti va hukumati tomonidan chuqur o`ylangan milliy siyosat amalga oshirilmoqda.
Davlat umummilliy siyosatiga miliiy siyosatdan tashqari iqtisodiy va sotsial, ilmiy-texnika, ta'lim va sog`liqni saqlash, xalqaro munosabatlar (tashqi siyosat) milliy xavfsizlik va boshqa siyosatlar kiradi.
O’zbekiston umummilliy siyosatining katta tizimida milliy aholi siyosati alohida o’rin egallaydi. Bu siyosat diqqat markazida millatidan qafi nazar inson turadi. Bunda milliy aholi siyosati respubiika aholisiga xos sifat ko`rsatkichlarini yaxshilashni ko’zda tutadi.
O’zbekiston polietnik, ya'ni ko’p elatli davlat turiga mansub bo`lib, davlatga o’z nomini bergan millat - o’zbeklar (1996-yil 1-yanvar holatiga ko`ra - 76,4%) - ahoii soni bo’yicha ko’pchilikni tashkii qiladi.
1999-yilga kelib bu muvozanatda qisman o’zgarish bo’ldi. Mamlakatimizda o’zbeklar aholining deyarli 80 foizini tashkil etsa, qolganlar esa kam sonli millatlar vakillaridir.
"Ijtimoiy fikr" markazi toraonidan respublika Baynalmilal madaniy rnarkaz hamda milliy madaniy markazlar vakillari ishtirokida "Mustaqil O’zbekistonda fuqarolarning - elatlararo va konfessiyalararo munosabatlari" yuzasidan 1999 yil 14-18 noyabrda sotsiologik so`rov o`tkazildi. unda o’z faoliyati bilan 150 mingdan ortiq kishini va yirik milliy guruhlarni qamrab olgan 24 ta MilHy madaniy markaz ishtirok etdi. Unga ko`ra quyidagicha asosiy xulosalar chiqarilgan:
• O’zbekistondagi barcha etnik guruhlar uchun eng asosiysi. O’zbekislonni O’z vatani deb his etishdir;
• turli elatlar va konfessiyalar vakillari o’zaro hurmat, tushunish va to'la 1 kelishuvchanlik muhitida faoliyat ko`rsatmoqdalar;
• O’zbekiston fuqarolari, ularning mitlatidan qafiy nazar, mustaqil O’zbekistondagi elatlararo kelishuv va moslashuvchanlik fenomeni-davlatimizdagi barqarorlik va fuqarolar tinchligining eng muhim 1 faktorlaridan biridir, degan yagona fikrdalar;
• fuqarolarning millatlaridan qafi nazar ularning huquqiy tengligi, iqtisodiy va ijtimoiy erkinligi uchun davlat tomonidan barcha sharoitlar yaratilgan;
• tub millat boshqa etnik guruhlar bilan birgalikda umumijtimoiy tafakkurni shakllantirish jarayonlarini tezlashtirish va rag`batlantirishning ulkan salohiyatini tashkil etadi, yuzaga kelgan millatlararo munosabatlar esa tinchlik va barqarorlikni, har bir oilaga munosib hayotni ta'minlash kafolati bo`lib xizmat qiladi;
• kelajakda bashorat etish mumkinki, O’zbekistondagi elatlararo va konfessiyalararo mutanosiblik o’zbek xalqining ma'naviy yangilanishi va milliy tafakkurning o`sishi bilan chambarchas bog`liq holda jamiyatning yangilanish va uning demokratiyalashuvida kuchli turtki bo`lib xizmat qiladi, "respublikaning jahon hamjamoatchiligi biian integratsiyasi uchun qulay sharoitlar yaratadi"
Ma'lumki, dunyodagi barcha mamlakatlarda ommaviy axborot vositalari yetakchi o’rin tutadi. Gazeta va jurnallar, radio va televideniye vositalari har bir davlatda omma bilan hokimiyat o’rtasida o’ziga xos aloqa vositasi, oshkoraiik ko’zgusi, haqiqat jarchisi bo`lib xizmat qiladi. Mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida yetakchi rol o`ynaganligi uchun ham ularga to`rtinchi hokimiyat tusini berish ommalashgan. Davlat boshqaruv organlari demokratiyariing muhim tayanchi bо`lganligi uchun ham ommaviy axborot vositalari bilan maslahatlashishga, takliflarini e'tiborga olishga majburdir. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida: "Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to’g’riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar. Senzuraga yo'l qo`yilmaydi",-deyilgan. Ko’rinib turibdiki, ommaviy axborot vositalarining rolini oshirish, erkinligini ko`rsatish, ularning xalqqa sadoqat bilan xizmat qilishi alohida ta’kidlanadi.
Sovet tuzumi barcha totalitar va avtoritar tuzumlar kabi ommaviy axborot vositalarini muhim tashviqot va targ`ibot vositalari hisoblar edi hamda matbuotdan, radio va televideniyedan aynan shu maqsadda-xalqni lcommunistik mafkurani kerakli yo`nalishda targ`ib va tashviq qilishda foydalandi.
Ommaviy axborot vositalari mustabid tuzimga bo’ysungan bo`lib, bir xil fikr, bir xil qarash barcha gazeta va jurnallarga xos edi. Bu kishilarimizni fikriy qoloq qilib qo`ydi.
O’zbekiston Respublikasining "Ommaviy axborot vositalari to'g`risida"gi Qonuni mamlakatimizdagi barcha gazeta va jurnallar, radio va televideniye vositalarini dunyo miqyosiga olib chiqish uchun xizmat qiluvchi asosiy dasturga bo’ldi.
O’zbekistonda 2001-yil l-yanvargacha-390 ta gazeta; tajurnal; 2 ta axborot agentligi; 52 ta telestudiya; 5 ta radiostudiya; 3 ta teleradiostansiyalar kabi ommaviy axborot vositalari mavjud bo`lib, ular erkin faoliyat ko`rsatmoqda.
Oliy majlisning palatalarining (2005-yil 28-yanvar) majlisida demokratik o’zgarishlar mahalliy axborot vositalarining mustaqilligi va erkinligini ta'minlamasdan mumkin emas deb qayd etdi.
2004-yilning 1-yanvar oyiga ko`ra mamlakatimizda 571 gazeta, 140 jurnal, 4 axborot agentligi, 85 teleradio va kabel studiyasi, 298 elektron axborot vositalari ishlamoqda.
Prezidentimiz Islom Karimovning shaxsan tashabbusi va sa'y-harakatlari bilan yana ikki Qonun: O’zbekiston Respublikasining "Jurnalistlik kasbini himoya qilish to’g’risida" hamda "Axborot olish kafolatlari va erkinligi to’g’risida" Qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar tom ma'noda ko’plab taraqqiy etgan mamlakatlarda ham mavjud bo`lmagan qonunlardir. Ushbu qonunlar fuqarolarning axborot qidirib topish, olish, uzatish va tarqatish huquqini to’la miqyosda ta'minlaydigan huquqiy qurol bo`lib, aholi uchun axborot olish va yetkazishning bosh vositachisi deb qaraluvchi jurnalistning samarali faoliyat ko`rsatishi uchun huquqiy asosni vujudga keltirdi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti L.Karimov ommaviy axborot vositasi to’g’risida I chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining (1996-yiI, avgust) 6-sessiyasida shunday degan edi:
"Matbuot, axborot vositalari demokratik rivojlanishi uchun ulkan ahamiyatga ega. Biroq shuni ham e'tirof etish kerakki, demokratlashtirish jarayonida hozircha ommaviy axborot vositasining faol roli sezilmayapti.
Ular shu paytgacha o’zlarini "to`rtinchi hokimiyat" sifatida namoyon qilganlari yo'q".
Istiqlol yillarida ommaviy axborot vositalari mansabdorlarning to`rachiligi, korrupsiya, mustabidlik va boqimandalik psixologiyasi yo`lida mustahkam g`ov bo`lib, qonunchilikni ro`yobga chiqarish islohotlarning borishi va inson huquqlariga rioya etilishi ustidan nazorat qilishningta'sirchan vositasi bo`lib qolmoqda.
O’zbekiston mustaqilikka erishgandan so`ng xorijiy ommaviy axborot vositalari bilan aloqa o`rnatish masalasi tashqi siyosiy faoliyatimizning asosiy yo`nalishlarjdan biriga aylandi. Chunki O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qanchalik tez kirib borishi ana shu axborot vositalari tarqatadigan xabarlarining to’g’riligiga bog`liq.
Ayni paytda shu ommaviy axborot vositalari har bir kishi o’z fikrini ifoda eta olishiga imkon beradigan erkin minbar bo’lishi kerak. Ayni vaqtda ular jamiyatimizning demokratik qadriyatlarini va tushunchalarini himoya qilishi, odamlarning siyosiy, huquqiy va iqtisodiy ongini shakllantirish bo’yicha faol ish olib borishi lozim.
1997-yil 27-may kuni Milliy matbuot markazida "Jurnalistlarning huquqiy madaniyati va huquqiy bilimlarini oshirish - davr talabi" mavzuida anjuman bo’ldi.
Matbuot, radio va televideniye siyosatga ta'sir ko`rsatish, siyosiy jarayonlarning tarkibiy qismiga hamda milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasini keng xalq ommasiga yetkazishning. jamiyatni demokratiyalashtirishning o`tkir quroliga aylantirishi lozim. Shundagina to’la ma'nodagi to`rtinchi hokimiyat-ommaviy axborot vositalari tizimi vujudga keladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston ijtimoiy hayotida televideniye va radio rolini ko`tarish to'g`risida"gi 1997-yil 7-maydagi Farmoni yuqorida ko`rsatilgan masalalarni me'yoriy tartibga solishda ko`riladigan chora-tadbirlarning ommaviy ifodasi bo’ldi.
Ta'kidlash joizki, mustaqillik yillarida yaratilgan boshqaruv tizimi va uning qonunchilik asoslari, fuqarolik jamiyati mamlakatda inson huquqlarini himoya qilishga va huquqiy demokratik davlat barpo etilganligini kafolatlaydi. Zero, Prezident LKarimovning Oliy Majlis II chaqiriq IX sessiyasida so’zlagan nutqi (2002-yil, 29- avgust), Qonunchilik palatasi va Senat qo`shma yig`ilishidagi ma'ruzasida (2005-yil, 28-yanvar) omrnaviy axborot vositalarining jamiyat hayotidagi o`rni va rolini oshirish to’g’risida amaliy takliflarni ilgari surdi.