O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Me’morchilik va san’at
IX-XII asrlarda o`lkada markazlashgan yirik davlatlarning shakllanishi va ularning rivoji, davlatchilikning mustahkamlanishi, ma'naviy hayot, ilm-fanning rivojlanishigagina emas, balki moddiy madaniyatning ham rivojlanishiga asos bo`ldi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, Uzgan va Marv kabi shaharlarda saroylar, masjid, madrasalar, minoralar, maqbaralar, tim va karvonsaroylar ko`plab qurila boshladi.
Bu davr O`rta Osiyo me’morchiligida ijtimoiy sharoitdan kelib chiqib, qurilish materiali sifatida paxsa, xom g`isht va pishiq g`isht hamda bog`lovchi element sifatida ganchdan foydalanish keng yo’lga qo`yilgan edi. Bu vaqtda sinch qadab quriladigan uy-joylar va umum ahamiyatga ega bо`lgan binolar, saroylar, masjidlar, madrasalar qurilishida yog`och ham muhim o`rin egallar edi.
X asrlarga kelib binokorlikda qurilish tartibi ham o`zgara boshladi. Mahobatli qurilishda tomi gumbaz bilan yopilgan kub shakldagi binolar muhim ahamiyatga ega bo`la boshladi. Buxoroda qunlgan Ismoil Somoniy qabri ustiga pishiq g’isht bilan qurilgan go`zal maqbara fikrimizga misol bo`la oladi. Bu bino to’rtburchak shaklida bo`lib, tomi gumbaz qilib yopilgan. To’rtburchakdan nayzali ravotlar yordami bilan sakkiz qirrali shaklga o`tilgan. Shu bilan birga bu bino to`rt fasadlidir. Uning to’rttala tomoni ham bir xil, oid tomonidek bezatilgan. Oddiy qilib aytganda, binoning oldi, yoni va orqa tomoni yo'q. Hamma tomoni bir xilda bezatilgan. Ismoil Somoniy maqbarasini qurishda va bezatishda arablardagi o`sha davr uchun xos bо`lgan me’moriy xususiyatlardan ham ko`p foydalanikgan. Masalan, binoning tashqi burchaklariga ustunlar o’rnatish. Bino ichidagi bunday shakldagi, shuningdek, dumaloq manzarali maydoniar ham islomgacha bo’lgan yodgorliklarda uchraydi.
IX-X asr me’morchiligi uslublarini saqlanib qolganligini masjidiar misolida ham kuzatish mumkin. Yozma manbalarda qayd qilinishicha, somoniylar davridagi ko'pgina masjidlar o`z vaqtida arablargacha bо’lgan ibodatxonalarning masjidga moslashtirish asosida qurilgan. Ular bir xonali bo`lib, masjidning tomlari ustunga tayanib turgan. Masjidlarning tomi odatda gumbaz shaklida bо`lgan. Masjidlarda, ayniqsa, mehroblari shakli, yozuvli qilib qirqilgan g’ishtlar, o’yma ganchlar va hatto tilla suvlar bilan bezatilgan. Bu davrga oid masjidlar to’g`risida so’z yuritilganda, Buxorodagi Mag’oki Attoron, Poykand masjidi, Termizdagi Chorustun, Shahristondagi Childuxtaron masjidlarini qayd qilish mumkin. Bu yodgorliklar O`rta Osiyoda diniy me'morchilikning rivojlanish yo`llarini kuzatish imkoniyatini berdi.
Narshaxiyning yozishicha, amir Nasr ibn Ahmad Buxoro Gegistonida o`zi uchun katta saroy qurdirgan va uning qurilishiga katta mablag’ sarflagan. Bu saroy g`oyat go`zal bo’lgan. Saroyning oldida esa devonlar uchun binolar qurilgan. Amir va hokimlar saroyi Nishopur, Marvda, Samarqand va boshqa shaharlarda ham bо’lgan. Bu saroylar o`zlarining kattaligi va go`zalligi bilan ajralib turgan. Ko`p hollarda bunday saroylar xushmanzara joylarda, bog`lar ichida bunyod etilgan.
Saroylarning go`zalligini Termiz shahridagi saroy misolida ko`rish mumkin. Bu saroy to`liq ochib o`rganilgan. Saroy shahar mudofaa devorlaridan tashqarida, bog`lar orasida joylashgan va 10 gektarga yaqin maydonni ishg`ol etgan. Saroy mudofaa devorlari bilan o`ralgan. Saroy o`zining mahobatliligi, serhashamligi va bag`oyat go`zal, nafis bezaklari bilan odamni o`ziga jalb qiladi.
Somoniylar davriga oid shahar va qishloq aholisining uyiari to`g`risida hozir arxeologiya ancha ma'lumotlarga ega. Bu borada qadimiy Samarqand-Afrosiyob, Xorashkent-Kanka, Binkent, Termiz, Marv, Dehiston kabi o`nlab yodgorliklarda olib borilgan izlanishlarning natijasi diqqatga molikdir. Afrosiyobda bu davrga oid katta bir mahalla ochib o`rganilgan.
Somoniylar davrida me'morchilik o`z taraqqiyotida katta yutuqlarni qo`lga kiritgan. O`rta Osiyo me'morlari bu davrda shunday noyob binolar, san'at durdonalarini bunyod etganlarki, ular asrlar osha odamlarni hayratga solib kelmoqda.
Qoraxoniylar O`rta Osiyoni bosib olgandan sO`ng bu yerdagi madaniy hayotda ham katta O`zgarishlar rO`y berdi. Shaharlar taraqqiy etdi, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Shaharlar rivojlanishi bilan shahar aholisi soni ham kO`payib bordi. Somoniylar davridayoq yirik shaharlar bо`lgan Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv, Qoraxoniylar davrida yanada kengaydi. Bu shaharlar endi uch qismli-ark, shahriston, rabotdan iborat edi. Ularda yangidan yangi hashamatli imoratlar paydo bo`lib, bu imoratlar o`z tuzilishi va naqshlari bilan ajralib turardi.
Qoraxoniy hukmdori Shams-ul-Mulk Buxoro yaqinida saroy barpo etdi va bundan tashqari Hazara qishlog`i yaqinida Dingaron masjidini va uning yonida Barot-i-Malik nomi bilan mashhur bо`lgan karvonsaroy qurdiradi. Buxoro shahrida 1127-yilda Qoraxoniy Arslonxon tomonidan mashhur imorat-Minorayi Kalon barpo etildi. Vobkentda XII asrning oxirida Buxoro sadri Abdulaziz II tomonidan qurilgan minorani, Jarqo`rg`onda (Surxondaryo viloyati) Qoraxoniylar tomonidan 1108-1109-yillarda barpo etgan minorani, shuningdek, Buxorodagi Nomozgohni va Attoriy masjidini alohida ta’kidlab o`tish mumkin.
Qoraxoniylar davrida Samarqand shahrida ham ko`plab binolar barpo etildi. Afrosiyobdagi arxeologik qazilmalar j shundan dalolat berib turibdi. Lekin mo`g`ullar istilosidan so`ng bu binolar vayronaga aylandi.
Termiz shahri XI-XII asrlarda -ancha rivojlandi, yangj raustahkam mudofaa devori qurildi, bu yerda barpo etilgan Termiz hukmdorlari saroyi ayniqsa mashhurdir. Bu saroyni qazib ochgan arxeologlar turli idishlar bilan birga afsonaviy hayvonlar tasvirini ham topishdi. XI-XIl asr boshlarida Xorazmda ham ko`pgina binoiar qad ko`tardi, jumladan, Urganchdagi Faxriddin Roziy va Shayx Sharif maqbarasini, ko`plab karvon saroylarni, Buronqal’a, Naifqal’a va boshqalarni aytib o’tish mumkin.
Biz o`rganayotgan davrda me'morchilikdan tashqari bir necha suv inshootlarini qurish va unda yo`nilgan tosh, pishiq g`isht, suvga chidamli qurilish qorishmalaridan-bandlar, novlar, ko`priklar, sardobalar va korizlar qurilgan. Bu inshootlar mamlakatda fan va ishlab chiqarishni g`oyatda rivojlanganligidan daiolat beradi. 1,5 mln. m.kub suvni to`plash imkoniyatiga ega bо`lgan Xonbandi nomli suv omborining qurilishi fikrimizning dalili bo`lib xizmat qiladi. Manbalardan ma’lum bo`lishicha, bunday suv inshootlarini qurish uchun suvning vertikal va gorizontal bosim kuchlarini hisoblab chiqish va tog`da qurilganligi uchun tez-tez yerning qimirlab turish kuchlarini ham matematik yo`llar bilan hisoblab chiqish lozim bо’lgan va bu ish muvaffaqiyatli amalga oshirilgan.
Bu davr me'morchiligi bilan bir qatorda unga bog`li bо`lgan naqqoshlik va tasviriy sairat ham jadal sur'atlar bilai rivojlandi. Imoratlarni o`ymakor ustunlar va to`sinlar devorlarni esa bo`yoqli, ganchkor naqshlar bilan bezash rasm bo`la boshladi. Sekin-asta naqqoshlik sarfatida 1 ilgarigidek, odamlar va hayvonlarni tasvirlangandan ko’ra murakkab geometrik va gulli naqshlarga o`tila boshlandi.
Naqqoshlik san'ati qadimgi Termizda juda rivojlangan edi. Bu borada Hakim Termiziy maqbarasi davridan saqlanib qolgan o`yma naqsh parcha ayniqsa qimmatlidir. Unda Samarqand usulini eslatuvchi sebarcha shaklidagi o`ziga xos uslublar mavjuddir. Bu davrda hattotlik san'ati kitoblarni ko’chirishdagina emas, balki binolarni bezashda ham keng qo`llanila boshlandi.
IX-XII asrlarda madaniy hayotning yana bir tarkibiy qismini tashkil etuvchi musiqa san’ati ham rivojlandi. Albatta, markazlashgan yirik davlatlarda iqtisod, xalqlarning turmush-tarzi yaxshilana borgani sari ilm-fan, me’morchilik, tasviriy san’at bilan birga musiqa ham rivojlana boshlaydi. Albatta, har yerdagidek bu yerda ham bayramlar, to`ylar, xalq sayillari musiqa va qo`shiqlarsiz o`tmagan. Bu haqda Mahmud Qoshg`ariyning "Devoni lug`ati turk" asarida keltirilgan ma'lumotlar diqqatga sazovordir. Bu davrda quyidagi musiqa asboblari bо`lgan: ud, tanbur, qubuz, rubob, nay, surnay, karnay, qushnay kabi g`oyat xilma-xil torli, zaburli va puflab chalinadigan cholg`u asboblaridan keng foydalanilgan. Bu davrda hatto yangi sozlar ixtiro etilgan. Masalan, Rudakiyning zamondoshi Abu Xifz Sug`diy nayga monand shohrud nomli torli asbob yaratgan edi. Manbalarda Abu Bakr Rubobiy, Bunasr, Buamir, changchi Lo’kariy kabi sozanda hamda hofizlarning nomlari saqlanib qolgan. Rudakiy rud va tanbur kabi sozlarni yaxshigina chaladigan sozanda va xushovoz hofiz bо`lgan. Uning mashhur «Buyi jo’yi Mo’liyon» she’ri ushshoq kuyida aytilib, nihoyatda shuhrat qozongan. Ana shu davr kuylari, qo`shiqlari xalqimizning klassik kuyi "Shoshmaqom" va boshqalar uchun asos bo`lib xizmat qildi.
Bu davrda she'riyatni g`oyatda taraqqiy etganligini qayd qilgan edik. She'riyat doimo musiqa bilan, o`z navbatida musiqa musiqashunoslik fani bilan uzviy ravishda bog`liq holda rivojlanadi. O`sha davrning buyuk allomalaridan Al-Forobiy, Abu Ali ibn Sinolar musiqa va musiqashunoslikka katta e’tibor berdilar va o`zlarining nodir asarlarini yaratdilar.
Biz ajdodlarimiz qoldirgan buyuk merosni IX-XII asrlarda mamlakatimiz hududida yuz bergan chuqur ijobiy o`zgarishlar, ilm-fan, madaniyatni rivojlanishini o’rganar ekanmiz, ularning yaratilishida o’zlarining buyuk hissalarini qo’shgan buyuk allomalar, olimu-fuzalolarining jahon sivilizatsiyasi rivojlanishiga qo’shgan ulushlarini alohida ta'kidlaymiz. Jahon madaniyatini rivojiga ularning o’rinlarini aniqlab olishimiz va ko’rsatishimiz vaqti keldi. Ularning hammasi mustaqil O`zbekistonda yosh avlodni milliy g`oya, milliy mafkura, Vatanga muhabbat, sadoqat, g`urur ruhida tarbiyalashda katta rol o’ynaydi.