O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti «O‘zbekiston tarixi» kafedrasi

9-ma’ruza. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi. (2 soat)


REJA:
1. Qoraqalpog‘istonda kechgan asosiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar.
2. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi.
3. Qoraqalpog‘iston Respublikasining maʼnaviy va madaniy hayoti.
4. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi.


1. Qoraqalpog‘istonda kechgan asosiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi – O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren respublika bo‘lib, tarixan olib qaraganda, o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining azaliy do‘stlik aloqalari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Qayd etish lozimki, qoraqalpoqlarning xalq bo‘lib shakllanishi XVI asrlarga to‘g‘ri kelib, Qoraqalpoqlar XVIII-XIX asr 70-yillarda Xiva xonligi tasarrufida, 1873-yildan esa imperiyaning Аmudaryo bo‘limiga qaram bo‘lganlar. Qoraqalpog‘iston 1932-yilda avtonom viloyat sifatida tashkil etilgan, keyinchalik Qoraqalpog‘iston avtonom respublikasiga aylangan. 1936-yilda esa O‘zbekiston SSR tarkibiga kiritilgan.
Qoraqalpog‘istonning maʼmuriy markazi – Nukus shahri bo‘lib, respublika 15 ta tuman, 12 ta shahar, 16 ta qishloq, 112 ta ovuldan iboratdir. Hududning umumiy maydoni 166,59 ming kvadrat kilometrni tashkil etadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi O‘zbekiston Respublikasining shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, shimol va sharqdan Qozog‘iston Respublikasi bilan, janubdan Turkmaniston Respublikasi, Xorazm va Buxoro viloyatlari bilan, sharqdan Navoiy viloyati bilan chegaradosh. Geografik joylashuvi bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi uchta tabiiy landshaftda – Аmudaryo deltasi, Ustyurt platosi, shuningdek, Qizilqum cho‘li hududida joylashgan.
Аholining 32,8 %i o‘zbeklar, 32,1 %i qoraqalpoqlardan iborat bo‘lib, qolgan aholini boshqa millat vakillari – qozoqlar, ruslar, ukrainlar, turkmanlar, koreyslar, tatarlar va boshqalar tashkil etadi.
1990-yil 1-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.А.Karimov qoraqalpog‘istonlik deputatlar bilan uchrashuv o‘tkazib, ushbu uchrashuvda “Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risidagi deklaratsiya”ni qabul qilish va O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston suverenitetini tasdiqlash masalasi muhokama qilindi.
1990-yil 14-dekabr kuni Qoraqalpog‘iston АSSR Oliy Kengashi “Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risida Deklaratsiya”ni qabul qildi. 1992-yil 9-yanvarda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi” tashkil etilib, u O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi respublikaga aylantirildi.
Mamlakatimiz Konstitutsiyasining XVII bob 70-75-moddalarida Qoraqalpog‘iston Respublikasining suvereniteti O‘zbekiston Respublikasi tomonidan himoya qilinishi, Qoraqalpog‘iston Respublikasining o‘z Konstitutsiyasiga ega ekanligi, O‘zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Konstitutsiya doirasida belgilanishi ko‘rsatilib o‘tildi.
1993-yil 9-aprelda XII chaqiriq Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashining XII sessiyasida kirish, 25 bob, 116 moddadan iborat bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Аsosiysi Konstitutsiyaga muvofiq, 1993-yilda Qoraqalpog‘iston tarixida birinchi marta hokimiyat uchta tarmoqdan iborat bo‘lgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatining faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Oliy davlat hokimiyati organi – qonun chiqaruvchi organ – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga aylandi. Ijro etuvchi hokimiyat – Vazirlar Kengashi tuzildi. Respublikadagi sud tizimi faqat qonunga bo‘ysunuvchi mustaqil organ sifatida ish boshladi.
1994-yil 25-dekabrda huquqiy demokratik va ko‘p partiyaviylik asosida respublika Oliy Majlisiga ilk bor ommaviy saylovlar o‘tkazildi. Shunday qilib, eng yuqori davlat qonun chiqaruvchi organ – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deputatlar korpusi shakllandi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati aʼzolari (senatorlar) teng miqdorda – Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deputatlari, viloyatlar, tumanlar davlat hokimiyati vakillik organlarining tegishli qo‘shma yig‘ilishlarida yashirin ovoz berish yo‘li bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan olti kishidan saylanadi.
Respublikada oliy ijro etuvchi va maʼmuriy hokimiyatni amalga oshiruvchi Vazirlar Kengashining roli ham tegishli ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik davrida uning huquqiy maqomi, shakllanishi va iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy qurilish va boshqaruv organlarini boshqarish faoliyatining qonuniy asoslari mustahkamlandi va yangilandi. Hukumat fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ikki respublikaning boshqaruv organlari bilan aloqalarini yaxshilash borasidagi faoliyatini kengaytirmoqda.
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘istonning siyosiy huquqlarining kengayishi natijasida mamlakatning bozor munosabatlariga o‘tishi, iqtisodiyotni boshqarishda davlat funksiyalarining o‘zgarishi, vazirliklar va davlat qo‘mitalarining tizim va vakolatlarida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Respublika iqtisodiy va ijtimoiy hayotning ko‘plab sohalarini – konsern, uyushmalar va boshqalarni boshqarish uchun yangi markaziy boshqaruv organlari paydo bo‘ldi. Ular turli mulkchilik shakllariga mos keladi. Biroq hozir ham butun boshqaruv mexanizmini har tomonlama takomillashtirish dasturini ishlab chiqish talab qilinmoqda. U bozor iqtisodiyoti qonunlariga bo‘ysunishi va markazda, joylarda ijro etuvchi hokimiyatni mustahkamlash sharoitida siyosiy va huquqiy islohotlar real holatidan kelib chiqishi kerak.
Huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimi va huquqiy maqomining yaxshilanishi Qoraqalpog‘iston huquqlarining kengayishi, jamoat va davlat hayotining demokratiyasi, fuqarolarning huquq va erkinliklari himoyasining kuchayishi bilan bog‘liq edi. Mustaqillik davrida sud sohasida ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi, unga ko‘ra, sud qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalaridan mustaqil ravishda ishlay boshladi. Shuni alohida qayd etish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida respublikaning qonuniylik darajasi taʼminlangan bo‘lib, bu qoraqalpoq xalqiga o‘z taqdirini o‘zi belgilash, teng huquqli jamiyat qurish, fuqarolik pozitsiyasini har tomonlama rivojlantirish, shuningdek, aholining huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatini beradi.
Qoraqalpog‘iston suveren respublika sifatida o‘z Davlat ramzlariga ega. 1992-yil 14-dekabrda “Qoraqalpog‘iston Respublikasining davlat bayrog‘i to‘g‘risida” qonun qabul qilindi. Bayroq mashhur qoraqalpoq va o‘zbek rassomi Jollibay Izentayevning eskiziga binoan yaratilgan.
1993-yil 9-aprelda respublikaning davlat gerbi haqidagi qonun qabul qilindi. Gerb ham O‘zbekiston gerbi asosida rassom Jollibay Izentayev tomonidan ishlab chiqilgan. Qoraqalpog‘iston gerbi O‘zbekiston gerbiga juda o‘xshaydi va amalda qismlarga bo‘lib nusxa ko‘chiriladi. Bu ikki respublika birligining belgisidir.
1993-yil 24-dekabrda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashining XIV sessiyasida “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Davlat madhiyasi” to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Madhiya qoraqalpoq tilida bo‘lib, gimn so‘zlarining muallifi Ibroyim Yusupov, bastakori Najimaddin Muhammeddinov hisoblanadi.
1994-yil 24-sentabrda Oliy davlat qonun chiqaruvchi hokimiyati faoliyatining huquqiy asosi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasining “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengeslari to‘g‘risida” konstitutsiyaviy qarori qabul qilindi va kuchga kirdi. 1994-yil sentabr oyidan boshlab Jo‘qorg‘i Kengesi (Oliy Kengash) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deb nomlandi. Vazirlar Kengashi Qoraqalpog‘iston Respublikasi oliy davlat hokimiyatining ijro etuvchi organi bo‘lib, rais, Vazirlar Kengashi, rais o‘rinbosarlari, vazirlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat qo‘mitalari raislari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari rahbarlaridan iborat hisoblanadi.
Shu o‘rinda qayd etish kerakki, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasida bir qator muhim tushunchalar va tamoyillar mustahkamlab qo‘yilgan, siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati tizimidagi o‘rni aniqlangan (32, 54, 55, 58-moddalar). Siyosiy partiyalarni moliyalashtirishni huquqiy tartibga solish imkoniyatini yaratgan “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi partiyalarning ijtimoiy-siyosiy faolligining o‘sishiga ijobiy turtki bo‘ldi.
Qoraqalpog‘istonda jamiyatning turli sohalarida turli jamoat birlashmalari faoliyat yuritadi, jumladan, 2001-2016-yillarda respublika darajasida faoliyat yuritgan “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, shuningdek, O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlar ham samarali faoliyat yuritdi.