O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti «O‘zbekiston tarixi» kafedrasi

3. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi.
Sovet sanoatlashuvi yillari qoraqalpoqlar hayotiga salbiy taʼsir ko‘rsatdi. Davlatga katta ahamiyat kasb etuvchi strategik xomashyo bo‘lgan – paxta kerak edi. Hosildorlikni oshirish uchun esa O‘rta Osiyoda katta tanqislikka ega bo‘lgan suv kerak edi. Dalalarni sug‘orish uchun suv Аmudaryodan faol tarzda olingan.
Natijada daryo juda sayoz bo‘lib qoldi, Orol dengiziga suv oqimi kamaydi va u tez quriy boshladi. Uning akvatoriyasi raketa sinovlari uchun ishlatila boshlandi va Vozrojdenie orolida bakteriologik qurol yaratish uchun eksperimental hayvonlar bilan tajribalar o‘tkazildi.
80-yillarda SSSRda O‘rta Osiyoni sug‘orish maqsadida Sibir daryolarini janubga burish loyihasi ishlab chiqilgan edi. Biroq uni amalga oshirishga jurʼat eta olmadilar. Hukmronlik davri tugagach, kommunistlar yashashga yaroqsiz bo‘lib qolgan yerlardan qoraqalpoqlarni o‘z vatanidan ko‘chirmoqchi bo‘lishdi. Millatlararo nizolarning oldini olish uchun ular eng yaqin Qozog‘iston yoki Qirg‘izistonni emas, balki Tver viloyatini tanladilar. Ittifoqning qulashi bunga to‘sqinlik qildi.
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim hodisalarining birlashishi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib keldi. Mintaqaning iqtisodiy, ijtimoiy va sanoat rivojlanishida atrof-muhit omilining taʼsiri ortib bormoqda.
Markaziy Osiyo davlatlarining saʼy-harakatlari natijasida 1993-yil 4-yanvarda Toshkentda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tashkil etildi. Uning maqsadi – Orol dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilash hisoblanadi.
Orol dengizi – O‘rta Osiyo markazida, Qozog‘iston va O‘zbekiston chegarasida joylashgan sobiq yopiq sho‘r ko‘l. 1960-yilgacha u dunyodagi eng katta to‘rtinchi ko‘l edi. Keyin uning darajasi tez pasaya boshladi, jumladan, Аmudaryo va Sirdaryoning asosiy oziqlantiruvchi daryolaridan sug‘orish uchun suv tortib olinishi tufayli 40 yil davomida Orol dengizining maydoni deyarli ikki barobarga qisqardi, suv sathi 18 metrga kamaydi, hajmi besh baravar kamaydi, sho‘rligi oshdi, baliqlar yo‘qoldi. 1989-yilda u ikkita alohida suv omboriga bo‘lingan – O‘zbekiston hududidagi Katta (Janubiy) Orol va Qozog‘iston hududidagi Kichik (Shimoliy) suv omborlari.
2014-yilning yozida Janubiy Orolning sharqiy qismi qurib qoldi. Buni NАSА sunʼiy yo‘ldosh tasvirlari maʼlumotlari ham tasdiqlaydi. Har yili shamollar qurigan dengiz tubidan 100 million tonnadan ortiq tuz, chang va qumni olib yuradi. Bu massaning barchasi 1000 kilometrgacha bo‘lgan masofaga tarqaladi. Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 1993-yil 4-yanvardagi qarori bilan Toshkent shahrida tashkil etilgan bo‘lib, uning vazifasi Orol dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilashdan iboratdir.
Olimlarning fikricha, endi Orol dengizini avvalgi holiga keltirishning iloji yo‘q: buning uchun mintaqada mavjud bo‘lmagan ko‘p suv kerak bo‘ladi. Bu Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi (IFАS)ning nuqtayi nazari. Boshqa tomondan, uning maqsadi jonsiz cho‘lning Orol dengizidan chiqib ketishining oldini olishdir. “Bunday sharoitda suvdan oqilona foydalanish, suvni tejash hayotimizda normaga aylanishi kerak”, – deyiladi jamg‘arma hujjatlarida. Melioratsiya tizimlarini rekonstruksiya qilish, sug‘orma dehqonchilikning zamonaviy texnologiyalari va usullarini joriy etish, bu suvdan tejamkor foydalanish va biotizimni qisman bo‘lsada tiklashni taʼminlashga alohida eʼtibor qaratilmoqda.
O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-yilda Turkmanistonda bo‘lib o‘tgan Kengash yig‘ilishida so‘zlagan nutqida: “Mintaqamizdagi noqulay ekologik vaziyatni keskin yaxshilash uchun qatʼiy va nostandart choralar ko‘rish zarur”, deya haqli eʼtirofni taʼkidlagan edi. Ular quyidagilar:
– Orolbo‘yi hududini ekologik innovatsiyalar zonasi deb eʼlon qilish. Mirziyoyevning so‘zlariga ko‘ra, cho‘llanish, migratsiyaning yanada oldini olish, suvni tejash va ekoturizmni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun shart-sharoitlar yaratish zarur;
– qumlarni mustahkamlash va Orol dengizining qurigan tubidan zaharli aerozollarni olib tashlashni kamaytirish masalalariga eʼtibor qaratish. Buning uchun cho‘l ko‘chatlarini yetishtirish bo‘yicha hududiy markaz tashkil etish va butun qurigan ko‘l tubini o‘rmon plantatsiyalari bilan qoplash zarur. Bu o‘simliklar orasida yem-xashak bo‘lishi kerak: yangi yuqori mahsuldor yaylovlarning paydo bo‘lishi chorvachilikni intensiv rivojlantirishga turtki beradi va o‘n minglab odamlarni ish bilan taʼminlaydi;
– mintaqaning noyob faunasini (gepard, qulan, sayg‘oq kabi yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar turlarini) saqlab qolish uchun mintaqaviy yondashuvni topish: Orolbo‘yi hududidagi transchegaraviy qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarning – suvni tejash masalalari bo‘yicha mintaqaviy hamkorlik darajasini keskin oshirish.
Prezident Sh.M.Mirziyoyev Orol dengizi havzasi suv resurslaridan foydalanishning o‘zaro maqbul mexanizmlarini ishlab chiqish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga tayyor ekanini maʼlum qildi va shu mavzuda O‘zbekistonda mintaqaviy konferensiya o‘tkazishni taklif qildi. Bu usul uchun esa Markaziy Osiyo olimlarining saʼy-harakatlarini birlashtirish, ilmiy ishlanmalarni tashkil etish zarur bo‘ladi.
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim hodisalarining uyg‘unligi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib keldi. Аtrof-muhit omilining kuchayib borayotgan taʼsiri orqaga chekinmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha harakatlar dasturi 2013-2017-yillar – takomillashtirish bo‘yicha mazkur harakatning samaradorligini oshirishda muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Dastur asosiy eʼtiborni Orol dengizi mintaqasining ekologik holatini yaxshilashga qaratadi. Xususan, qabul qilingan cho‘llanishning oldini olish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar shular jumlasidandir. Orol dengizining qurigan tubida o‘rmon melioratsiyasi tadbirlari. Dasturga muvofiq ushbu ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million АQSh dollari va 57,63 million yevro mablag‘ sarflandi.