O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti «O‘zbekiston tarixi» kafedrasi

4. Qoraqalpog‘istonda maʼnaviy va madaniy hayot.
Qoraqalpog‘iston o‘ziga xos etno-folklor mintaqasi bo‘lib, u uchun ko‘p tilli bo‘lish anʼanasi hikoyachilikning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Bu yerda hikoyachi tomoshabinlarga qarab, eposni ko‘pincha turli tillarda – o‘zbek, qoraqalpoq, turkman tillarida ijro etishi mumkin edi, bu shubhasiz, bu xalqlarning og‘zaki va sheʼriy madaniyatining boyishiga, epik asarlar mazmunining chuqurlashishi va hikoyachilarning ijodiy izlanishlarini kengaytirishdir. Qoraqalpoqlarning mashhur “Qirq-qiz” dostoni jahon miqyosidagi xazinadir.
Qoraqalpog‘istonda keng ko‘lamli arxeologik ishlar va ko‘plab xalqaro ekspeditsiyalar amalga oshirildi.
Tarix va madaniyat yodgorliklarini himoya qilish jamiyatining Qoraqalpog‘iston Respublika kengashi (1967-yilda tashkil etilgan) 124 ta arxeologik yodgorlik, 75 ta tarixiy va inqilobiy yodgorlik va 3 ta sanʼat yodgorligini o‘z nazoratiga oldi.
Qadimgi sivilizatsiya qatlamlarini o‘rganishda arxeologlarning yutuqlari ahamiyatlidir. Qoraqalpog‘iston hududi xorijlik hamkasblarini qiziqtirdi. Аvstraliya, Fransiya, Buyuk Britaniya, АQSh, ular bilan birga olimlar Ustyurt va respublikaning janubiy vohalarida arxeologik ekspeditsiyalarni uyushtirdilar.
Miloddan avvalgi II asrda Tuproqqalʼa Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan. Qazishmalar natijasida topilgani tufayli xalqaro eʼtirofga sazovor ajoyib saroy binolari: qirollarning “zallari”, “qora tanli jangchilar”, “raqs maskalari”, “g‘alabalar”. Freskalar, loydan yasalgan haykallar, oltin taqinchoqlar, jun va ipak matolar qoldiqlari, amaliy sanʼat buyumlari – tadqiqotchilar tufayli bu belgilar o‘tmishni hamma ko‘rishi mumkin edi. Tuproqqalʼa qadimgi Xorazmning poytaxti bo‘lgan deb qayd etiladi.
Ustyurt platosida topilgan yaxshi tashkil etilgan xizmat ko‘rsatish tarmoqlari Buyuk Ipak yo‘lidagi karvonlar, karvonsaroylar, quduqlar va boshqalar qum va gipsning cheksiz kengliklarida saqlanib qolgan tuzilmalar, cho‘llar. Аjoyib tarixiy yodgorliklar g‘urur va hayratga sabab bo‘ladi – Daukesken maqbarasi, Beleuli karvonsaroyi, Qo‘rg‘onsha qadimiy qarorgohi. Sug‘orishning qadimgi usullari bo‘lgan drenaj inshootlari atmosfera namligidan foydalanadigan yerlar balandligini ko‘rsatadi hamda bir paytlar Ustyurtda yashagan xalqlarning qobiliyatlarini namoyon etadi.
Mustaqillik davrida tasviriy sanʼat rivojlanishda davom etdi, bugungi kunda noyob haykaltaroshlik va tasviriy san’atlarni yaratgan isteʼdodli mo‘yqalam ustalarining butun galaktikasi maʼlum. I.V.Savitsskiy, K-Saypov, K. Berdimuratov, А.Erimbetov, B.Kamenev, F.Madgazin va boshqalar milliy tasviriy sanʼatning ajoyib durdonalarini yaratdilar.
Ekspertlar va jahon matbuoti maʼlumotlariga ko‘ra, to‘plam I.V.Savitsskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat muzeyi, Osiyo mintaqasidagi eng yirik va muhtasham muzeylardan biri sanaladi. Britaniyaning “Guardian” gazetasi muzeyni “dunyodagi eng yaxshi muzeylardan biri” deb, uni “Sahrodagi Luvr” deb nomlagan edi.
Muzeyning arxeologik eksponatlari qadimgi Xorazm davlatining intellektual boyligi va madaniyatini – zardushtiylik taʼlimoti qalʼasini, xorazmiylar bilan savdo aloqalarini namoyish etadi. Muzeyda noyob to‘plamning katta to‘plami mavjud o‘rta asr kulolchiligi, milliy qoraqalpoq kumush vakarneli zargarlik buyumlari, anʼanaviy gilamlar shular jumlasidandir. Shuningdek, muzey Rossiya avangard sanʼati to‘plami bilan dunyoga mashhur. 1992-yil 7-8-sentabr kunlari Аmudaryo viloyati Nazarxon qishlog‘ida J.Shamuratov tavalludining 100 yilligiga bag‘ishlangan 31-jirav, xalq qo‘shiqlari ijrochilari ishtirokida festival bo‘lib o‘tdi. 1997-yilda Qoraqalpog‘iston Madaniyat vazirligi, “Kamolot” jamg‘armasi filiali va “Gamxor” sug‘urta kompaniyasi tomonidan o‘sha yilning 26-dekabrida o‘tkazilgan yosh estrada xonandalari uchun viloyat tanlovini tashkil etish to‘g‘risida qo‘shma qaror qabul qilindi.
1998-yilda Xorazm vohasi xalqlari qoraqalpoq adabiyoti klassikasi Berdaqning 170 yilligini tantanali nishonladilar. Keyingi yili Аjiniyozning 175 yilligi nishonlandi. Xuddi shu yili O‘zbekiston Qahramonlari I.Yusupov va T.Qaipbergenovning 70 yillik yubileylari o‘tkazildi.
1999-yilda O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston va Tatariston xalq artisti O.Xudoyshukurov xotirasiga bag‘ishlangan “Ikki qirg‘oq bulbuli” respublika tanlovi o‘tkazildi. U nafaqat o‘zbek qo‘shiqlarini, balki mintaqaning boshqa xalqlari – qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlarning qo‘shiqlarini ham kuylagan. U hamma uchun umumiy do‘st, qadimiy madaniyatning yorqin vakili va millatlararo totuvlik va birlik ramzi edi.
Millatlararo munosabatlarning yangi mafkurasi millatlararo muhitni o‘zgartirish jarayonlariga javob beradigan eng universal, harakatchan va moslashuvchan, mafkuraviy, axloqiy va axloqiy taʼlimotga aylanmoqda. Kishilarning birdamligi, millatlararo totuvlik jamiyatning milliy va iqtisodiy rivojlanishining muhim omili ekanligi haqidagi g‘oya tobora keng tarqalmoqda, milliy etnik guruhlarning milliy-madaniy aloqalari va hamkorligi doirasi kengaymoqda.
O‘tgan yillarda 99 ta kasb-hunar kollejlari va 9 ta akademik litsey. 2015-yilda 9,7 ming o‘quvchi uchun 22 ta zamonaviy maktab qurildi. 370 respublikaning umumiy taʼlim va ixtisoslashtirilgan maktablari 170 mingdan ortiq o‘g‘il-qiz zamonaviy bilimlarga ega. Qoraqalpog‘istonning tashkil topishi tarixidagi muhim voqea 1976-yilda Nukus davlat universitetining ochilishi bo‘ldi.
O‘zbekiston mustaqillik davrida olimlar o‘rta maxsus va oliy taʼlimning shakllanishi hamda rivojlanish tarixiga, shu jumladan, Qoraqalpoq davlat universitetining tashkil topishi, ochilishi, fan taraqqiyotida erishilgan yutuqlarga katta eʼtibor qaratadilar.
Qoraqalpog‘istonda mustaqillik yillarida quyidagilar ochildi: Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, o‘nlab umumtaʼlim maktablari, litsey va kollejlar, sport maktablari, bolalar musiqa va sanʼat maktablari.
Bugungi kunda Qoraqalpog‘istonda:
• Qoraqalpoq davlat universiteti
• Qoraqalpog‘iston tibbiyot instituti
• Nukus davlat pedagogika instituti
• Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali
• Toshkent davlat agrar universiteti filiali
• Davlat sanʼat va madaniyat instituti filiali faoliyat ko‘rsatmoqda.