O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar talimi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

II-BOB. KASB-HUNAR MAKTAB O’QUVCHILARI TEMPERAMENTINI DIAGNOSTIKASI VA INDIVIDUAL YONDASHUVNING AMALIY JIHATLARI


2.1. O’quvchilar temperamenti diagnostikasida qo’llaniladigan metodikalar

Temperament insonning tug‘ma xususiyatlarini ifodalovchi jihatidir. Temperamentning 4 ta asosiy turi mavjud:

1. Sangvinik-kuchli, harakatchan, muvozanatlashgan .
2. Xolerik- kuchli, harakatchan, muvozanatsiz.
3. Flegmatik-kuchli, sust, muvozanatli.
4. Melanxolik-kuchsiz, muvozanatsiz, g‘amxo‘r.
Insonlarda alohida temperament turi uchramaydi. Ular insonlarda aralash holda namoyon bo‘ladi. Temperament xususiyatlarining yaqqolroq namoyon bo‘lishiga ko‘ra ulardan biri yetakchilik qilishi mumkin. Taqdim etilayotgan testda temperament turlarini ifodalovchi 20 tadan xususiyatlar mavjud. Siz ushbu xususiyatlardan o‘zingizga moslarini belgilang va temperamentingizni aniqlang. Qaysi temperament tipini belgilagan bo`lsangiz o`sha temperament egasi bo`lasiz.
Tepmeramentni o`rganish metodikasi. Temperament formulasi.
Maqsad: Shaxsni temperament tipini aniqlash.
Zarur materiallar: Qog‘oz, qalam yoki ruchka, test.
Temperamentni o‘rganishning juda ko‘p xilma-xil metodlari mavjud. «Znanie — sila» oynomasida 1971 yilgi A.Belov tavsiflagan metodni taklif qilamiz. Muallif temperament «pasportini» to‘ldirishni, keyin esa ancha oddiy matematik ishlov berish yo‘li bilan temperament formulasini chiqarishni taklif etadi. «Pasport»ni to‘ldirishda nima deb javob berishni, siz odatda har kuni (qandaydir alohida, favqulodda hollarda emas) o‘zingizni qanday tutishingizni hisobga olishingiz kerak. Misol uchun 20 savol berilar A,B,S,D ko`rinishda, sizga ma`qul tushgan (+) belgisi qo`yiladi;
1) Agar siz…

a.Sabrsiz, hovliqma bo‘lsangiz;

b.Quvonoq va xushchaqchaq bo‘lsangiz;

s.Bosiq va sovuqqon bo‘lsangiz;

d.Uyatchan va tortinchoq bo‘lsangiz;

Bular sizning o`z-o`zingizga bergan sub’ektiv bahoingiz ekanligani unutmang.

Temperament «pasporti»da siz ijobiy javob beradigan sifatlarni (+) belgisi bilan qayd qiling. Agar u yoki bu tipdagi temperament «pasporti»dagi ijobiy javoblarning miqdori 16— 20 tani tashkil etsa, sizda temperamentning mazkur tipiga xos belgilar yaqqol ifodalanganligi ma’lum bo‘ladi. Bordi-yu, ijobiy javoblar 11— 15 ta bo‘lsa, demak sizga mazkur tempsramentning sifatlari muayyan darajada xos hisoblanadi. Agar ijobiy javoblar 6—10 tadan oshmasa, sizda mazkur tipdagi temperament sifatlari juda oz darajada mavjud bo‘ladi.
Endi temperament formulasini aniqlang:
TF =X( Ax ×100%) + S( As ×100%)+ F( Af ×100%)+ M( MA × 100%)
F A A A
Bunda; TF— temperament formulasi;
X — xolerik temperament;
S — sangvinik temperament;
F — flegmatik temperament;
M — melanxolik temperament;
A — barcha tiplar bo‘yicha plyuslarning umumiy soni;
Ax — xolerik «pasporti»dagi plyuslar soni;
As — sangvinik «pasporti»dagi plyuslarning umumiy soni; Af — flegmatik «pasporti»dagi plyuslarning umumiy soni;
MA — melanxolik «pasporti»dagi plyuslarning umumiy soni.
Pirovardida temperament formulasi, jumladan, quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
TF -35%X + 30%S + 14%F + 21% M.
Bu — mazkur temperamentning 35 foizi xolerik, 30 foizi sangvinik, 14 foizi flegmatik va 21 foizi melanxolik ekanligani bildiradi.
Agar temperamentning qandaydir bir tipi bo‘yicha ijobiy javoblarning soniga oid nisbiy natija 40 foiz va undan yuqori bo‘lsa, sizda temperamentning mazkur tipi ustun darajada ekanligani bildiradi. Agar bu natija 30 - 39 foizni tashkil etsa, u holda mazkur tipning sifatlari ancha yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Agar natija 20 -
29 foizni tashkil etsa, mazkur tipning sifatlari o‘rtacha ifodalangan bo‘ladi. Natija 10 - 19 foizni ko‘rsatsa, temperamentning bu tipiga xos xususiyatlar oz darajada ifodalangan, deb aytish mumkin.
Kasb tanlash va temperament testi
Savollarni diqqat bilan o`qiladi! Har bir savol bo`yicha 4 xil javob varianti berilgan, qaysi javob sizga mos kelsa, o`sha javobni belgiladi. Misol uchun...
1. Men yangi ishga kirishaman ...
A) sabrsizlik bilan va tezda.
B) ijodiy yondashgan holda.
C) ish jarayonini yaxshilab o`ylab ko`rib.
D) o`z imkoniyatlarimga ishonmay.
2. Men uchun notanish va yangi bo`lgan joyda ...
A) o`zimni xo`jayindek his qilaman, darrov o`zimni kimligimni ko`rsataman.
B) erkin muloqotga kirishib ketaman.
C) o`ta bosiq, o`zimga kamroq e’tibor qaratishga harakat qilaman.
D) juda noqulay, tezroq ketishga harakat qilaman.
Natijalar tahlili:
“a” - variantini ko`proq tanlagan bo`lsa, “xolerik” tipiga mansub shaxs.
“b” - variantini ko`proq tanlagan bo`lsa, “flegmatik” tipiga mansub shaxs.
“c” - variantini ko`proq tanlagan bo`lsa, “sangvinik” tipiga mansub shaxs.
“d” - variantini
Xolerik;
Xolerik qiyinchiliklardan qo’rqmaydi. U tavakkal qilishni va faol o’yin-kulgini yaxshi ko’radi. Ba’zida u o’z imkoniyatlarini yuqori baholashga intiladi. Muloqotda hissiylik, ochiqlik va to’g’ridan-to’g’ri, ba’zan tajovuzkorlik namoyon bo’ladi. Xolerik odam juda keng muloqot va aloqa doirasiga ega, ammo atrof-muhitning aksariyati bilan munosabatlar juda yuzaki. Xolerikning nutqi tezkor, ba’zida bir-biriga mos kelmaydi, har doim hissiyotlarga to’la, yorqin imo-ishoralar va mimika bilan qo’llab-quvvatlanadi. Xolerik yangi narsaga intiladi va tezda bir xildagi faoliyatdan charchaydi, notinch. U qarorlarni tezda qabul qiladi, lekin ko’pincha ulardan afsuslanadi va o’z pozitsiyasini qayta ko’rib chiqadi. Ishlash odatda tez-tez o’zgarib turadigan kayfiyatga juda bog’liq.
Xolerik insonlar inson omili muhim bo’lgan, o’ziga boshqalarni jalb qila oladigan kasblarda katta muvaffaqiyatlarga erishadi. Xolerik o’zi uchun yangi faoliyatga osonlikcha qo’shiladi, o’zgarishlarga tezda moslashadi. Va, aksincha, u bir zumda monoton faoliyatga dosh berolmaydi, tezda charchaydi. Xolerik uchun mavzuni puxta o’rganish yoki zarur mahoratni oshirish qiyin. Ishlashni yuqori darajada ushlab turish uchun unga doimiy hissiy ko’mak, mehnatga qiziqish va yangi g’oyalar kerak. Stressga nisbatan yuqori qarshilik xolerik odamlarga yaxshi rahbar bo’lishiga imkon beradi. Xoleriklar uchun muxbir, radio va televidenie boshlovchisi, direktor, savdo menejeri, gid-tarjimon, dizayner, reklama va sug’urta agenti va albatta boshqa bir qator kasblar mos keladi. Xoleriklardan yaxshi tadbirkorlar, ishbilarmonlar chiqadi. Xolerik odam, agar uning faoliyati loyiha turiga ko’ra tuzilgan bo’lsa (mutaxassis aniq vazifani bajaradi, uni boshidan oxirigacha hal qiladi, keyin esa butunlay yangi vazifani bajaradi), turli xil kasblarda muvaffaqiyat qozonishi mumkin.o`proq tanlagan bo`lsa, “melanxolik” tipiga mansub shaxs.Kasbni va ish joyini tanlash muhim, u erda samaradorlik ishlagan vaqt bilan emas, balki natijalar bilan baholanadi: xolerik uchun o’z jadvaliga muvofiq ishlash osonroq.
Sangvinik.
Sanvinik temperamentiga ega bo’lganlar - bu yuqori aqliy faoliyatga ega, serg’ayrat va mehnatsevar odamlardir. Ular muvaffaqiyatsizliklarni nisbatan osonlikcha engishadi va taassurotlarini tez-tez o’zgartirishga moyil. Sanvinikning hissiyotlari asosan ijobiydir, bu unga yangi sharoitlarga osongina moslashishga va odamlar bilan yaqinlashishga imkon beradi. Sangviniklarda ham bir muncha nomuvofiqlik mavjud. Ular tezkor va faol harakatlar, tezkor nutqga ega.
Sangvinikning professional qiziqishi ko’proq muloqot, vazifalar va innovatsion echimlar bilan bog’liq ishlarga yo’naltirilgan. Ushbu kasblarga quyidagilar kiradi: san’at bilan bog’liq boshqaruv lavozimlari, interer dizayneri, dirijyor, shifokor, defektolog, o’qituvchi, murabbiy, maslahatchi psixolog, xalqaro aloqalar bo’yicha mutaxassis, tadbirkor, kadrlar bo’yicha mutaxassis, bank agenti, korporativ yurist. Shuningdek, ushbu turdagi temperamentli odamlar reklama, madaniyatlararo aloqa yoki turizm menejeri, mehmonxona menejeri kasbiga qiziqishi mumkin.
Flegmatik.
Flegmatik temperament xususiyatlariga sekinlik, bosiqlik, turg’unlik kiradi. Flegmatiklar kuchli va muvozanatli asab tizimiga ega, ular o’zlarining his-tuyg’ularini ko’rsatishga moyil emaslar. Bunday odamlar, qoida tariqasida, mulohazali va muvozanatli qarorlar qabul qilishga moyil. Flegmatik uchun bir faoliyatdan ikkinchisiga o’tish yoki yangi muhitga moslashish qiyin. Bunday odamlar xotirjam va hatto sekin nutqga, minimal imo-ishoralarga ega.
Faoliyat o’ta darajadagi diqqatni jamlashni, analitik vazifalarni va sinchkovlikni talab qilsa, flegmatik odamlarga yoqishi mumkin. Ko’pgina at-kasblari ushbu temperamentga ega odamlar uchun mos keladi: masalan dasturchi, katta ma’lumotlar tahlilchisi, axborot xavfsizligi bo’yicha mutaxassis, kibernetik, tibbiy robotlar operatori. Boshqa kasblar ham ularni qiziqtirishi mumkin: tahlilchi, kosmik vositalarni sinovdan o’tkazish bo’yicha ballistikachi, biofizik, geodezist, kartograf, texnika muhandisi, sozlovchi, laboratoriya yordamchisi, asbob muhandisi, uchuvchi, diplomat, siyosiy strateg, tarixchi.
Melanxolik.
Melanxolik temperamentli odamlar o’ta hissiyotli, muvaffaqiyatsizlikka uchrasa uzoq vaqt tashvishlanishga moyil. Zaif, sezgir va qobiliyatsizlikni chuqur boshdan kechirishga moyil. Melankoliklar atrofida sodir bo’layotgan hamma narsani chuqur his qilishadi. Ular boshqalarga nisbatan empatiyani (hamdardlikni) kuchli ifoda etadilar. Ularda odatda harakatlar sokin, yumshoq yuz ifodalari va past ovozga ega.
Melanxoliklar tinch ish bilan shug’ullanganda va odatdagi vazifalarni hal qilishda o’zlarini qulay his qilishadi. Bu faol muloqotdan qochish va stress darajasini pasaytiradi. Shuning uchun, bastakor, adabiyotshunos, tarixshunos, gerontolog, zoolog, muzeyshunos, metodist, agronom, selektsioner, demograf, me’mor, landshaft dizayneri, ekolog kabi kasblar ularga mos kelishi mumkin.