O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’lim boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularni malakasini

2 . Aktiv qarshilik va sig‘im ulangan o ‘zgaruvchan tok zanjiri.
Amaldagi sharoitda zanjirda sig‘im aktiv qarshiligiga ham ega, chunki kondensatorning zanjirga ulangan simlarning aktiv qarshiliklari ham bor. Shuning uchun ham amalda zanjirga ketma-ket ulangan aktiv va sig‘im qarshiliklari bilan shug‘ullanishga to‘g‘ri keladi. Bular xo‘jaliklardagi hamma elektr uskunalar, apparatlar va mexanizmlarda bor. Aktiv va sig‘imli qarshiliklar ulangan zanjirda to‘liq qarshilik:
Z= om,
Zanjirdagi to ‘liq tok:
I= amper .
Elektr zanjiridagi to‘liq quvvat:
S=
voltamper (VA). 3-rasmda ko‘rsatilganidek , elektr zanjiridagi to‘liq tokning fazasi kuchlanishning vektor fazasidan ma‘lum burchakga oldinda bo‘ladi.

3-rasm. a) Aktiv va sig‘imli qarshilik ulangan elektr zanjiri; b)Aktiv va sig‘imli qarshilik ulangan elektr zanjirining vektor diagrammasi.
3. O‘zgaruvchan tok zanjirida kuchlanish rezonansi.
O‘zgaruvchan tok zanjirida kuchlanish rezonansi bo‘lganda , tebranishlar chastotasi mos kelgan jismlardan birining boshqasi ta ‘sirida tebranma harakati yoki tebranish amplitudasining keskin kuchayishi hosil bo‘ladi. Eng murakkab elektr zanjiri 27-rasmda keltirilgan. Bunday zanjirda to‘liq tok uchta toklardan tashkil topgan, ya‘ni aktiv, induktiv va sig‘im toklaridir. Bu toklar orasidagi munosabatlar quyidagicha ifodalanadi:

I=√I_a² + (I_L − I_c)² amper
Qavs ichidagi ifoda bir-biriga teskari bo‘lgan induktiv va sig‘imli qo‘shiladigan toklarning ayirmasi. Zanjirning to‘liq qarshiligini quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

Z=√r² + (x_L − x_c)² om .
x_L − x_c ayirmasini reaktiv qarshilik x_p bilan almashtirish mumkin.Bu reaktiv qarshilik x_L va x_c ularning o‘zaro bogliqligiga qarab induktiv yoki sig‘imli bo‘lishi mumkin.
X_L= x_c bo‘lgan holati alohida ahamiyatga ega. Bunda zanjirning to‘liq qarshiligi aktiv qarshilikga teng bo‘ladi. Agarda zanjirning aktiv qarshiligi juda kam bo‘lsa, u holda zanjirdagi tokning qiymati juda katta miqdorga yetishi mumkin. Zanjirga ketma-ket ulangan qarshiliklaming uchlarida tokning qarshilikga ko‘p aytmasi kuchlanishni ifodalasa, u holda kondensatoring va g‘altakning uchlarida katta tok kuchlanishdan ortib ketishi mumkin. Bunday holda kondensator hamda g‘altakning uchlarida yuqori kuchlanishlar elektr uskunalarning izolyatsiyalarini teshib yuborishi mumkin va natijada uskunalar ishga yaroqsiz bo‘lib qoladi. Bunday holatga kuchlanish rezonansi deb aytiladi. Elektr zanjirida elektr chastotasi holatida rezonans boshlanganda, chastota rezonansi deyiladi.
,
u holda rezonans chastotasi uchun ifoda quyidagicha bo‘ladi:
.

5- rasm.Elektr zanjiriga ketma-ket ulangan aktiv, induktiv va sig‘im qarshilik