О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

Kremniy. Kremniy cho‟yan quymalarining qotishida uglerodning erkin holda, ya‟ni 
grafit tarzida ajralib chiqishiga ko‟maklashadi. Kremniy cho‟yanlarning qolipga quyilish 
xossalarini yaxshilaydi. Odatda, kul rang cho‟yanlarda kremniy miqdori 1,25% dan 4,2% gacha 
bo‟ladi. 
Marganes. Marganes cho‟yanlardagi ferrit va sementit fazalarida erib, qattiq eritma hosil 
qilish bilan birga uglerodning grafit tarzida ajralib chiqishiga qarshilik ko‟rsatadi. Sementit 
hosil bo‟lishiga yordam beradi. Marganes cho‟yanning sifatini pasaytiruvchi oltingugurtning 
zararli ta‟sirini kamaytiradi. Cho‟yanlarda marganesning miqdori, odatda, 0,5 – 0,8% oralig‟ida 
bo‟ladi. 
Fosfor. Fosfor cho‟yanlarning mexanikaviy xossalarini yomonlashtiradigan elementdir. 
Agar cho‟yanlarda fosfor miqdori 0,5% gacha bo‟lsa, uning anchagina qismi likvatsiya tufayli 
fosforli evtektika hosil qiladi. Bu evtektika cho‟yanning mo‟rtligini oshiradi. Shu sababli katta 
puxtalik talab qilinmaydigan murakkab shaklli buyumlar (bezak buyumlari) tayyorlashda fosfor 
foydali qo‟shimcha hisoblanadi. Muhim quyma detallarda fosfor miqdori 0,2 – 0,3% dan 
oshmasligi kerak. 
Oltingugurt. Oltingugurt zararli qo‟shimchalardan bo‟lib, u cho‟yanning qolipga 
quyilish xossalarini yomanlashtiradi. Oltingugurtning temir bilan birikmasi FeS kristallanish 
davrida Fe bilan qo‟shilib, past haroratda (

985
0
C da) suyuqlanadigan evtektika hosil qiladi va 
bu evtektika donalararo kristallanib, cho‟yanni yuqori haroratda sinuvchan qiladi. Shu sababli, 
cho‟yan tarkibida oltingugurt miqdori 0,08 – 0,12% dan oshmasligi kerak. 

---

13 - rasmda uglerod bilan kremniyning cho‟yan strukturasiga birgalikdagi ta‟siri 
diagramma tarzida keltirilgan. Bu diagrammada absissa o‟qi bo‟ylab Si ning, ordinata o‟qi 
bo‟ylab C ning % larda ifodalangan miqdori ko‟rsatilgan. Cho‟yanlar xiliga ularning kimyoviy 
tarkibigina emas, balki quymaning sovish tezligi ham ta‟sir qiladi. Quymaning sovish tezligi 
oshirilsa, cho‟yandagi sementitning miqdori ortadi va aksincha, sovish tezligi susaytirilsa, 
sementitning miqdori kamayadi. 13 - rasmda qotishmaning sovish tezligi uning strukturasiga 
qanday ta‟sir etishi grafik tarzida ko‟rsatilgan.
 
13 – rasm. Uglerod bilan kremniyning cho‟yan strukturasiga birgalikdagi ta‟siri diagrammasi. 
14 – rasm. Qotishmaning sovish tezligining strukturasiga ta‟siri grafigi.