О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

Savol va topshiriqlar: 
1. Cho‟yan deb nimaga aytiladi? 
2. Oq va kulrang cho‟yanlarning o‟zaro farqi nimada? 
3. Qo‟shimcha elementlar cho‟yan xossalariga qanday ta‟sir ko‟rsatadi? 
4. Juda puxta cho‟yanlar qanday markalanadi? Ulardan qayerlarda foydalaniladi? 
5. Bolg‟alanuvchan cho‟yanlar qanday olinadi?
6. Bolg‟alanuvchan chuyanlardan qanday detallar tayyorlanadi? 
7. Cho‟yanlarning mikrostrukturalari qanday tuzilishga ega? 

---

---

7- Mavzu: Rangli metallar va ularning qotishmalari 
Reja: 
1. 
Mis va uning qotishmalari; 
2. 
Alyuminiy, uning qotishmalari va ishlatilish sohalari; 
3. 
Magniy va titan qotishmalari; 
4. 
Antifriksion qotishmalar. 
 
Tayanch iboralar: latunlar; bronzalar; qalayli, deformatsiyabop, quymabop, 
alyuminiyli, kremniyli, marganesli, berilliyli, qо‟rg‟oshinli bronzalar; duralyuminiylar; 
alyuminiyning quymabop qotishmalari; silumin, normal silumin; antifriktsion qotishmalar; 
babbitlar; magniy qotishmalari; titan qotishmalari, markalari, plastik deformatsiyalanish; 
antifriktsion qotishmalar; babbitlar; kompozitlar. 
Mis va uning qotishmalari 
Sanoatda qo‟llanilishiga ko‟ra mis rangli metallar ichida birinchi o‟rinlardan birini 
egallaydi. Bu uning issiqlik va elektr o‟tkazuvchanligi, plastikligining yuqoriligi, 
korroziyabardoshliligi bilan tushuntiriladi. Misga sovuqlayin va issiqlayin bosim ostida ishlov 
berish mumkin. 
Oltingugurtli ruda, mis kolchedani va boshqa rudalar toza misning tabiiy manbai 
hisoblanadi. Rudalarda misning miqdori uncha ko‟p emas, 0,5–5% gacha, shuning uchun ruda 
boyitiladi. 
Toza mis pushti qizil rangda bo‟ladi, uning zichlgi 8,93 g/sm
3
, suyuqlanish harorati 1083 
0
C. Uning kristall katakchasi yoqlari markazlashgan kub shakliga ega bo‟lib, uning yoqlari 
o‟lchami 0,36074 nm ni tashkil qiladi. Uning mexanik xossalari quyidagicha: 

в
=200...250 
MПa;

=30...35%, qattiqligi HB = 60. Misning elektr va issiqlik о‟tkazuvchanligi yuqori.
Kimyoviy tarkibiga kо‟ra toza mis quyidagicha markalanadi: MOO (99,99% Сu), MO(99,95% 
Сu), M1(99,90% Сu), M2(99,70% Сu), M3(99,50% Сu) va M4(99,0% Сu). 
Mis elektr va radiotexnika sanoatida simlar, montaj va o‟ram simlari, turli asboblar va 
apparatlarning tok o‟tkazuvchi detallarini tayyorlashda, elektr vacuum texnikasida keng 
kulamda, konstruksion material sifatida kamdan-kam hollarda qo‟llaniladi. 30-rasmda misning 
500 marta kattalashtirilgan mikrostrukturasi keltirilgan. 
16 - rasm. Misning mikrostrukturasi, x500. 
Мis qotishmalari ikki guruhga - latunlar bilan bronzalarga bо‟linadi. 
Latunlar. Asosan mis bilan ruxdan iborat qotishmalar latunlar (jezlar) deb ataladi. 
Texnikaviy latunlar tarkibida rux miqdori 45 % ga yetadi. Mis bilan rux qotishmalari qattiq 
holatda 
