O'zbеkiston rеspublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat chet tillar instituti roman german tillari fakulteti

Tarjimaning umumiy nazariyasi

Butun dunyo miqyosida turli xalqlarning o‘zaro siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy hamkorligi borgan sari kuchayib bormoqdaki, bu aloqalarni tarjimasiz tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Bugungi kunda tarjimaning ahamiyati haqida gapirish quyoshning ahamiyatini tushuntirishday gap bo‘lib qoldi. Ya’ni quyoshsiz yer yuzida hayot bo‘lmagani kabi, tarjimasiz turli xalqlarning o‘zaro aloqasi, o‘zaro aloqasiz esa taraqqiyot bo‘lmaydi. “Boshqa xalqlar hayotidan voqif bo‘lmaslik, g‘ofillik, milliy mahdudlikka olib keladi”¹. Shuning uchun ham tarjimaga xalqlarni bir-biriga bog‘lovchi halqa, fan va madaniyatni rivojlantiruvchi va boyituvchi vosita, o‘zaro hamkorlik va hamjihatlikka asos soluvchi ko‘prik deb qaraladi. Demak, tarjima: – xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik o‘rnatilishi; – ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvchi; – madaniyat, san’at va adabiyotlarning bir-biriga ta’siri; – tillarning boyishida muhim rol’ o‘ynaydi. Tarjima – muayyan tilda og‘zaki yoki yozma ravishda bayon qilingan fikrni boshqa til vositalari bilan qayta ifodalash. Tarjima tarjimon so‘zidan hosil bo‘lgan, tarjimon esa forscha tarzabon so‘zidan kelib chiqqan. Ma’lumki, qadimda O‘rta Osiyo va Eron xalqlari orasida notiqlik san’ati juda rivojlangan. Notiqlarni esa tarzabon deb ataganlar. Tar – fors tilida yangi, shirali, tarovatli, nozik, latif kabi ma’nolarni bildiradi. Zabon – til degani. Tarzabon – notiq, chiroyli gapiruvchi, so‘z ustasi, yangi va o‘tkir so‘zlarni aytuvchi demak. Tarzabonlar chuqur bilim, keng dunyoqarash, notiqlik mahoratiga ega bo‘lishdan tashqari, bir necha tillarni ham bilganlar va o‘z nutqlarida ulardan foydalanganlar. Arablar kirib kelganlaridan keyin ijtimoiy hayot, madaniyat, fan va boshqa sohalarni o‘z ta’sirlariga olganlari kabi, ko‘pgina so‘zlarni ham o‘zlashtirib, arab tili qoidalariga bo‘ysundirganlar. Jumladan, tarzabon so‘zi ham arabcha talaffuzda “tarjamon” (yoki “tarjimon”)ga aylanadi. Shundan keyin u arab tilining so‘z yasalish qonuniga bo‘ysunib, undan yangi masdar (o‘zak), fe’l va otlar hosil qilingan. Masalan: tarujama, tirijama, tarjama, mutarjim, mutarjimun. Shunday qilib, tarjimon – tarzabon so‘zining arabcha tarjimasi bo‘lsa, tarjima tarjimon so‘zidan kelib chiqqan. Tarjimon – bir tildagi og‘zaki nutq yoki yozma matnni ikkinchi tilga tarjima qiluvchi kishi, mutarjim, tilmoch, tarjimachi. Tarjimonlik – tarjima qilish, tarjima ishi bilan shug‘ullanish. Kasb oti. Tarjimashunos – tarjima tarixi, nazariyasi va tanqidi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis, olim. Tarjimashunoslik – tarjima nazariyasi, tarixi va tanqidi bilan shug‘ullanuvchi fan. Tarjima o‘tmishda hozirga ma’nosidan tashqari, bayon etish, tushuntirib berish, matnni sharhlash, tafsir, ma’noni chaqish, sodda qilib ifodalash ma’nolarini ifodalab kelgan. Chunonchi, tarjimai hol – ahvolni bayon etish. Shuning uchun hatto XX asr boshlariga qadar ham tarjima va sharh, tarjimon va shorih (sharhlovchi) tushunchalari o‘rtasida qat’iy chegara bo‘lmay, biri ikkinchisining o‘rniga qo‘llanavergan. Bunga tarjimalarning shakli va tarjimonlarning tarjima prinsiplari ham asos bergan. Chunonchi, 1909 “G‘ulomiya” matbaasida bosilib chiqqan Murodxo‘ja ibn Solihxo‘ja qalamiga mansub “Shavqi Guliston” kitobi Sa’diy Sheroziy “Guliston” asarining ham tarjima, ham sharhi edi.
Tarjima umumiy nazariyasi, tarjimaning aniq tajribasidan kelib chiqqan xulosalarni tizimlashtiradi va unga asos yaratadi. Tarjima jarayonida, tarjimaningnatijalari va uning g’oyalar umumlashtiriladi, shu bilan birgalikda tarjima faoliyatida tarjimaga xos bo’lgan shart-sharoitlar va omillar hisobga olinadi. Tarjimaning umumiy nazariyasi konsepsiyasi rus tilshunosi va lingvisti A.V. Fedorov asarlarida keng va to’liq yoritilgan. Ushbu kontseptsiyaga ko’ra, har qanday sifatli tarjima matni, uning lingvistik asosini filologik tahlil qilinish bilan boshlanib, badiiy ijod yoki ilmiy tahrir bilan yakunlanishi lozim.
Tarjima bosqichlari “Tarjima jarayoni uch bosqichdan iborat:
1) asl nusxani idrok etish;
2) asl nusxa interpretatsiyasi;
3) asl nusxani qayta ifodalash.
Asarni o‘z tiliga o‘girish maqsadida qo‘lga olgan tarjimonning asl nusxasini anglashi uch bosqichda sodir bo‘ladi: birinchi bosqichda matn so‘zma-so‘z, ya’ni filologik tarzda idrok qilinadi. Bu bosqichda bir qancha tarjima qusurlari ro‘y berishi mumkin: boshka tildagi bir so‘zni xuddi shunday jaranglaydigan bo‘lak so‘z bilan qorishtirish; yaqin tillarda soxta ekvivalentlar domiga tushib qolish; kontekstni noto‘g‘ri o‘zlashtirish, ayrim xos so‘zlarning ma’nosiga tushunib yetmaslik; muallifning muddaosini anglamaslik; ikkinchi bosqichda uslubiy omillarga e’tibor qilinadi. Tekstni to‘g‘ri o‘qigan kitobxon lisoniy ifodaning uslubiy omillarini ham anglaydi, ya’ni kayfiyat, piching yoki fojiaviy ma’no, ohangdorlik yoxud voqeani quruq bayon kilishga moyillik va hokazo. Rosmana kitobxon barcha bu sifatlarni anglab yetishi shart emas, tarjimon esa avtor qanday qilib tegishli natijaga erishayotganini aniqlashi, tadqiq etishi lozim. Tarjima oddiy o‘qishga nisbatan kitobga ancha yuqori talab bilan ongli munosabatda bo‘lishni talab qiladi; uchinchi bosqich – ayrim til vositalarini uslubiy va ma’no-mazmunini anglashdan tarjimon asarning badiiy yaxlitligini, badiiy voqelik hodisasi, xarakterlar, ularning munosabati, avtorning g‘oyaviy niyatini anglashga o‘tadi. Tekstni anglashning bu yo‘li ancha murakkab va og‘ir – muallif yaratgan badiiy voqelikni to‘laligicha idrok etish uchun tarjimon keng mushohada quvvatiga ega bo‘lmog‘i darkor. Asl nusxani to‘laligicha qamrab olish, idrok etish uchnu, aytaylik, rejissyorga qanday tasavvur quvvati talab etilsa, tarjimonda ham ana shunday tasavvur qobiliyati bo‘lishi zarur”².

2.