O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti



Yüklə 0,76 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə50/72
tarix02.03.2023
ölçüsü0,76 Mb.
#86274
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   72
arxivshunoslik (1)

Kataloglarning 
turlari 


58 
Muammoli savol: Davlat arxivlarida kataloglarning qanday turlaridan 
foydalaniladi? 
 
Sistematik katalog arxiv kataloglari turlaridan biridir. Bunda hujjatlar 
haqidagi ma’lumotlar bilim sohalari yoki ijtimoiy faoliyat sohalari bo’yicha 
guruhlashtiriladi. Keyin mantiqiy bog’langan holda ketma-ket joylashtiriladi. 
Sistematik katalog umumiy va ayrim tushunchalarning o’zaro bog’liqligi va 
munosabati asosida tuziladi. Masalan, «Din» umumiy tushunchasiga quyidagi 
ayrim tushunchalar kiradi: «Islom», «Xristianlik», «Induizm», «Iudaizm» 
(yaxudiylik), «Buddaviylik». O’z navtabida «Islom» ham umumiy tushuncha 
bo’lib, ayrim tushunchalarga bo’linadi. Bunday bo’linish «oliydan oddiyga», 
«umumiydan ayrimga» tamoyili bo’yicha davom etadi. Barcha turkum tarhlari 
ichida sistematik kataloglar tarhlari eng murakkabidir. 
Hozir butun dunyo kutubxona va arxivlarida, shuningdek O’zbekiston 
Respublikasida «Universal o’nlik turkumi (klassifikasiyasi)» sistematik kataloglar 
uchun keng foydalaniladi. Bu turkum asosida davlat arxivlarida sistematik 
kataloglar uchun turkum tarhi ishlab chiqilgan. 
«O’nlik turkumi (klassifikasiyasi)»ning mohiyati shundaki, bitta umumiy 
tushunchaga bo’ysungan, bog’langan bir guruh predmetlar bir deb qabul qilingan. 
Umumiy tushunchalar ayrim tushunchalarga bo’lingan. Bu tizimga binoan 
arxivdagi barcha ma’lumotlar 10 klassga (1 dan 9 gacha, 0 - umumiy) bo’lingan. 
Ular o’z navbatida yuzdan, ming-dan bir qism va boshqa mayda bo’laklarga 
bo’linadi. 
«Universal o’nlik turkumi (klassifikasiyasi)»ning asosiy bo’limlari 
quyidagilar: 
0. Umumiy bo’lim. 
1. Falsafa. 
2. Din. 
3. Ijtimoiy fanlar. 
4. Filologiya. Tilshunoslik. 
5. Matematika. Tabiiy fanlar. 
6. Amaliy bilimlar. Tibbiyet. Texnika. 
7. San’at. Fotografiya. Tomoshalar. 
8. Adabiyot. Adabiyotshunoslik. 
9. Ulkashunoslik. Geografiya. Biografiyalar. Tarix. 
«Universal o’nlik turkumi (klassifikasiyasi)» kutubxona kitoblari uchun 
ishlab chiqilgan bo’lsa-da, undan ish yuritish va arxiv materiallarini turkumlash 
uchun ham foydalansa bo’ladi. 
Mavzuiy kataloglar. Davlat arxivlarida sistematik kataloglar 60-yillardan 
keng tarqala boshlagan. Unga qadar arxivlarda asosan mavzular bo’yicha 
kataloglar tuzilgan. Hozir ham mahalliy shahar, viloyat davlat arxivlarida - 
sistematik kataloglar tuzish imkoni bo’lmaganligi sababli mavzu bo’yicha 
kataloglar asosiy ma’lumotnomalardan biri hisoblanadi. Bunday kataloglarda 
mavzu yana kichik mavzuchalarga bo’linadi. Ular o’z navbatida yana mayda 


59 
bo’laklarga bo’linadi. Masalan, Turkiston general-gubernatorligida milliy-ozodlik 
harakati mavzusi bo’yicha katalogda quyidagi kichik mavzular bo’lishi mumkin: 
Po’latxon qo’zg’oloni, 1898 yilgi Andijon qo’zg’oloni, 1916 yilgi xalq qo’zg’oloni 
va hokazo. Bularning har biri yana mayda bo’laklarga bo’linishi mumkin. 
Xronolog katalog. Bunday katalog turkumi tarhi davrlar, asrlar, yillar kabi 
bo’laklarga bo’linadi. Masalan, MDAda saqlanayotgan vaqfnomalar uchun 
xronologik katalog tuzilsa, u asrlar bo’yicha bo’lishi mumkin: XIII asr, XIV asr, 
XV asr, XVI asr, XVII asr, XVIII asr, XIX asr. Xar bir asr katalogning bo’limi 
hisoblanadi. Bo’limlar bo’linmalarga ellik, o’ttiz, yigirma, o’n yilliklarga 
bo’linadi. Masalan, XVIII asr: 1701-1710, 1711-1720, 1721-1730, 1731-1740 
yillar va hokazo. 
Ismlar katalogi. Ismlar katalogida bo’limlar familiyalardan iboratdir. 
Bo’limlar ichida bo’linmalar u yoki bu shaxs faoliyatining u yoki bu qirralarini 
yoritadi. Masalan, Fayzulla Xo’jayev: Davlat faoliyati; partiyaviy faoliyati; ilmiy 
faoliyati; kitoblar; broshyuralar; maqolalar; ma’ruzalar; xatlar, u haqidagi 
maqolalar. 
Bo’limlarda familiyalar alfavit bo’yicha joylashtiriladi. Bo’linmalar va 
bo’linmaning bo’lakchalari alfavitlar bo’yicha emas, sistematik mantiqiy ravishda 
birin-ketin joylashtiriladi. 
Geografik katalogning turkum tarhi alfavit tartibida joylashgan geografik va 
topografik nomlardan: viloyatlar, shaharlar, tumanlar, qishloqlar, daryolar, ko’llar, 
suv omborlari va boshqalardan iborat. Viloyatlar, shaharlar nomlari bo’limlar 
hisoblanadi va alfavit bo’yicha joylashtiriladi. Masalan, Toshkent shahri quyidagi 
bo’limlarga bo’linadi: tarixi, aholisining soni va tarkibi, oliy o’quv yurtlari, 
texnikumlar, maktablar, sanoat korxonalari va hokazo. 
Hozir barcha yirik davlat arxivlarida sistematik, ismlar, geografik kataloglar 
mavjud. Bu ma’lumotnomalar tadqiqotchiga ishlayotgan mavzu bo’yicha kerakli 
arxiv hujjatlarini tezda topish va foydalanish imkonini beradi. 
Arxivlardagi kataloglar tizimida ularning 
fondlaridagi barcha ma’lumotlar uz aksini 
topishi kerak. Fondlarni kataloglashtirishda 
birinchi navbatda muhim va ko’p 
foydalaniladigan jamg’armalar tanlab olinadi, Masalan, davlat hokimiyati va 
boshqarish idoralari (UzSSR XKS, Oliy Sovet Prezidiumi) fondlari, iqtisodiyot, 
madaniyat sohasidagi idora va tashkilotlar hujjatlari muhim fondlar qatoriga kiradi. 
Davlat arxivlarida kataloglashtiriladigan fondlar ro’yxati va rejasi tuziladi. 
Kataloglashtirish uchun tanlab olingan fond materiallari o’rganilib, kerakli 
yig’majildlar tanlab olinadi. Dastlab ro’yxatlardan idora yoki tashkilotning asosiy 
faoliyatini yorituvchi bo’limlari tanlab olinadi. Tashkilotning yordamchi, xo’jalik 
sohalari bo’limlari bo’yicha jildlar olinmaydi. 
Fond yig’majildlari tanlab olingandan keyin ular sinchiklab o’qib, o’rganib 
chiqiladi. Hujjatlardagi eng muhim axborotlar, faktlar, voqyealar, xodisalar 
umumlashtirilib, kartochkada bayon qilinadi. Bunda hujjatlardagi ma’lumotlarning 
ahamiyatiga qarab har xil usullar qo’llaniladi. Varaqaga bir hujjat, bir yig’majild 

Yüklə 0,76 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   72




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin