O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Ilmiy faoliyat. J.M.Keyns 20-asr iqtisodchilari orasida markaziy 
shaxs hisoblanadi, chunki u zamonaviy makroiqtisodiy nazariya 
asoslarini yaratgan, bu fiskal va pul-kredit siyosati uchun asos bo`lib 
xizmat qilishi mumkin [48, c. 320]. Keynsning iqtisod faniga 
munosabatini nekrologdan ustozi Alfred Marshallning vafotigacha 
tushunishingiz mumkin, aslida bu uning ilmiy dasturi va olim-
iqtisodchining ideali: Buyuk iqtisodchi noyob qobiliyatlar birikmasiga 
ega bo`lishi kerak... U ma`lum darajada – matematik, tarixchi, davlat 
arbobi va faylasuf bo`lishi kerak.
U timsollarda o`ylashi va so`zni yaxshi bilishi kerak. U xususiyni 
umumiy kontekstda tushunishi va bir fikr bilan mavhum va konkretga 
osongina tegishi kerak. U bugungi kunni o`tmish nurida – kelajak uchun 
o`rganishi kerak. Inson tabiatida va jamiyat institutlarida hech narsa 
uning e`tiboridan chetda qolmasligi kerak. U bir vaqtning o`zida 
chinakam rassom kabi maqsadli va osmonga yo`naltirilgan bo`lishi 
kerak, lekin ayni paytda oyoqqa turib olishi va siyosatchi kabi amaliy 
bo`lishi kerak [7, c. 390].
J. M. Keynsning birinchi asari 1909 yil mart oyida "Economy 
Journal"da chop etilgan "Hindistondagi so`nggi voqealar" maqolasidir. 
Unda muallif Hindistondagi narxlar harakati va oltinning kirib kelishi va 
chiqishi o`rtasidagi munosabatni o`rganishga harakat qilgan. Statistik 
ma`lumotlar to`plami yosh olimni, o`zi yozganidek, zavqlanish holatiga 
olib keldi. 1911-yil noyabrda J.M.Keyns ―Iqtisodiy jurnal‖ga muharrir 
etib tayinlandi, bu uning iqtisodiy bilim olishi uchun muhim ahamiyat 
kasb etdi [1, 2009]. 
 
6.2. Keyns kolleji. Kembridj. 
1919 yilda g`aznachilikni tark etgach, Kembridj qirollik kollejida 
J.M.Keyns xuddi shu nomdagi kitobning maketi bo`lib o`tayotgan 
oktyabr` oyida ―tinchlik shartnomasining iqtisodiy jihatlari‖ kuzgi 
ma`ruza kursini o`qiy boshladi. Ushbu ma`ruzalar talabalarda kuchli 
taasurot qoldirdi va J.M.Keynsni hech qachon ularga tegishli bo`lmagan 
bo`lsada, chap tomon qahramoniga aylantiradi. 

---

67 
SHunga 
qaramay, 
bu 
uning 
nazariy 
kontseptsiyalarning 
leyboristlar partiyasi g`oyalarining asosiy tayanchi bo`lish imkoniyatini 
oldindan belgilab qo`ygan va shu bilan birga, J.M.Keynsning 
yondashuvi konservatorlar kontseptsiyalarini rad etishni nazarda 
tutmagan. ―Tinchlik shartnomasining iqtisodiy jihatlari‖ Keynsni yosh 
iqtisodchilar orasida eng radikal deb belgiladi [44, c. 136]. 
Keyns 1909-yildan buyon rahbarlik qilgan siyosiy iqtisod klubi 
yoki Keyns klubidagi munozaralarda ishtirok etdi. Keyns klubiga 
talabalar, aspirantlar, olimning do`stlari kelishdi, keyinchalik mashhur 
bo`lgan ko`plab iqtisodchilar Keyns klubining yuqori martabali a`zolari 
edi.
Klubda asosiy muhokama mavzusi davlat siyosati masalalari 
bo`lib, polemika amaldorlarning xatolariga qaratildi. 1923 yilda 
J.M.Keynsning ―Pul islohoti to`g`risida risola‖ asari nashr etildi, unda 
muallif Angliya bankining siyosatiga rozi bo`lmagan. 1925-yildan, ya`ni 
Buyuk Britaniya oltin standartga o`tgandan so`ng, J.M.Keyns 
siyosatchilarning xatolari noto`g`ri nazariy g`oyalar natijasidir, degan 
fikrga keldi. SHundan so`ng, Keyns nazariy masalalarga ko`proq vaqt 
ajratadi, 1930 yilda uning ―Pul haqida risola‖ asari nashr etildi. 
Ko`pgina iqtisodchilar 1936 yilda J.M.Keynsning ―Bandlik, foiz va 
pulning umumiy nazariyasi‖ kitobining nashr etilishini urushlararo 
davrda g`arb iqtisodiy fikr tarixidagi eng muhim voqealar deb 
hisoblashadi [14, 2008]. ―Umumiy nazariyada‖ birinchi marta Adam 
Smitning g`oyalarini doimiy ravishda tanqid qildi. J.M.Keyns ―Umumiy 
nazariya‖ asarida kapitalistik bozor iqtisodiyotining beqarorligini tadqiq 
qiladi va iqtisodiyot fanida birinchi marta davlatning iqtisodiyotga 
aralashuvi 
zarurligini 
isbotlaydi. 
Bu 
olimni 
eng 
mashhur 
iqtisodchilardan biriga aylantirgan ko`plab ilmiy ishlarga olib keldi. 
J.M.Keyns 
―Umumiy 
nazariya‖ 
asarida 
kapitalistik 
bozor 
iqtisodiyotining beqarorligini tadqiq qiladi va iqtisodiyot fanida birinchi 
marta davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarurligini isbotlaydi. Bu 
olimni eng mashhur iqtisodchilardan biriga aylantirgan ko`plab ilmiy 
ishlarga olib keldi.

---

68 
J.M.Keyns o`z asarida makroiqtisodiy kategoriya –samarali talabni 
(keynschilikning markaziy kategoriyasi) o`rganish bilan investitsiyalar 
va jamg`armalar nisbatini tahlil qilishga asosiy e`tiborni qaratadi. 
Urushdan keyingi davrda J.M.Keyns faoliyati iqtisodiy o`sish va tsiklik 
rivojlanish nazariyasi sohasidagi tadqiqotlarga turtki berdi. 
Keyns uchun shuhrat qozondi turli munozaralarning ishtiyoqli 
ishtirokchisi va Fridrix fon Xaek bir necha bor u bilan iqtisodiy 
masalalarni muhokama qilishdan bosh tortgan. Haek o`z vaqtida Keyns 
g`oyalarini keskin tanqid qilgan, iqtisodiy nazariyadagi ingliz – sakson 
va avstriyalik an`analarning qarama-qarshiligi ular o`rtasidagi bahslarda 
o`z aksini topgan. ―Pul haqida risola‖ (1930) nashr etilgandan so`ng 
Xaek Keynsni kapital va manfaatlar nazariyasi yo`qligida, inqirozlar 
sabablarini noto`g`ri aniqlashda aybladi. Aytishim kerakki, Keyns 
ma`lum darajada haqoratlarning adolatini tan olishga majbur bo`ldi. 
Keynsning iqtisodiyot bo`yicha bo`lajak Nobel` mukofoti 
sovrindori, regressiya usullarini iqtisodiyotga kiritgan YAn Tinbergen 
bilan muhokamasi (ko`pincha Metod Disussion deb ataladi ham keng 
tarqalgan. Bu munozara Keynsning ―Economy journal‖dagi ―Professor 
Tinbergen usuli‖ maqolasi bilan boshlanib, turli mualliflarning 
(darvotse, unda yosh Milton Fridman ham ishtirok etgan) qator 
maqolalarida davom etdi.
Biroq ko`pchilikning fikricha, ushbu munozaraning yanada 
qiziqarli ma`lumotlari (uning ochiqligi tufayli) Keyns va Tinbergen 
o`rtasidagi shaxsiy yozishmalarda bo`lgan, hozirda Keynsning Kembridj 
nashrida nashr etilgan. Bahsning maqsadi ekonometrika falsafasi va 
metodologiyasi, shuningdek, umuman iqtisodiyotni muhokama qilish 
edi.
Keyns o`z maktublarida iqtisodga ―modellar nuqtai nazaridan 
fikrlash fani‖ emas, balki ―mos keladigan modellarni tanlash san`ati‖ 
(doimiy o`zgaruvchan dunyoga mos keladigan modellar) deb qaraydi. 
Ushbu munozara ko`p jig`atdan ekonometrikaning rivojlanishi uchun hal 
qiluvchi ahamiyatga ega bo`ldi. 
Keyns ―aniq va o`z-o`zidan ravshan‖ deb hisoblangan eng muhim 
g`oyalarni ―shunchaki kompleks haqida‖ gapirishga imkon beradigan 

---

69 
tushunarli tilda taqdim etishga intildi. U iqtisodiy fan intuitiv bo`lishi 
kerak, ya`ni bizni o`rab turgan dunyoni ko`pchilik uchun tushunarli tilda 
tasvirlashi kerak deb hisoblagan. Keyns uning haddan tashqari 
matematiklanishiga qarshi edi, bu esa mutaxassis bo`lmaganlar 
tomonidan iqtisodiyotni idrok etishga to`sqinlik qildi.
Keyns bir vaqtning o`zida faylasuf, iqtisodchi va axloq 
tadqiqotchisi edi. U hech qachon iqtisodiy faoliyatining yakuniy 
maqsadlari haqida o`ylashdan to`xtamasdi. Keyns boylikka intilish – 
uning so`zlari bilan aytganda ―pulga bo`lgan muhabbat‖ faqat ―yaxshi 
yashashga‖ imkon beradigan darajada oqlanadi deb hisoblardi. ―yaxshi 
yashash‖ – bu keynsning fikricha ―boy yashash‖ degani emas, ―adolat 
bilan yashash‖ degani. Keyns uchun insonning iqtisodiy faoliyatining 
yagona asosi dunyoni axloqiy yaxshilash istagidir.
Keynsning bashorat qilishicha, mehnat unumdorligi oshgani sayin 
ish vaqti qisqarib, odamlarning hayoti ―oqilona, zavqli va munosib‖ 
bo`ladigan muhit yaratiladi. Bu Keynsning iqtisod nima uchun kerak 
degan savoliga javobdir.