O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Toʻqima, hujayra va protoplastlar usuli. Kartoshkani hujayra devori 
boʻlmagan hujayra va uning agregatlaridan, ya‘ni protoplastlaridan oʻstirib yangi 
oʻsimliklar yetishtirish mumkinligi aniqlangan. 
Hujayra va toʻqima ekini usulida olingan shakllarda kuchli oʻzgarishlar 
boʻlishi isbotlangan. 
Bunday oʻzgarishlar soni genotip, oʻsimlikning regenerativ qismi, 
regenerantlarning kallus holati davomiyligi va boshqa omillarga bogʻliq. 
Toʻqimalardan 
oʻsimliklarni 
yetishtirish 
quyidagi 
maqsadlarda 
foydalaniladi: 
- viruslardan sogʻlom oʻsimliklarni yetishtirish uchun; 
- genotiplarni xalqaro almashish maqsadida; 
- viruslarga chidamlilikni baholash ishlari uchun steril oʻsimliklarni olish 
uchun; 
- urugʻchilik uchun sogʻlom dastlabki material yetishtirish maqsadida. 
Tadqiqotlarda apikal meristema toʻqimalaridan tashqari boshqa qismlaridan, 
masalan, barg eksplantantlari va tuganaklaridan yetishtirilgan oʻsimliklarda genetik 
oʻzgarishlar yuzaga kelishi mumkin. 

---

24 
Ma‘lumotlarga koʻra, toʻqimalardan yetishtirilgan oʻsimliklarda yuz berishi 
mumkin boʻlgan genetik, oʻzgarishlar morfologik oʻzgaruvchanliklar 1,8x10
-3
dan 
4,6x10
-5
variatsiya koʻrsatkichlariga ega boʻladi. Belgilarning oʻzgaruvchanligini 
mutagenlar bilan ishlash orqali kuchaytirish mumkin. 
Hujayra va protoplastlar ekinini olish uchun oʻsimliklarni barg yoki boshqa 
qismlarining sterillangan boʻlaklaridan fermentlar yordamida alohida protoplastlar 
ajratib olinadi. Protoplastlar, hujayra va kallus ketma-ketligida ularning boʻlinishi, 
oʻsishi va regenerasiyasi uchun qulay oʻzuqa muhitiga oʻtkaziladi. Kikut va 
boshqalar tomonidan yaratilgan usulda oʻrganilgan kelib chiqishi har xil 36 ta 
dastlabki materialidan ya‘ni kartoshkaning S. tuberosum (2x, 4x), S.brevidens, 
S.demissum, va S. pennelli turlarining 32 ta klonidan har xil ozuqa muhitida 
oʻstirib ulardan 69% ida oʻsimtalar olishga erishgan. 
Protoplastlardan yetishtirilgan birinchi bir qancha guruh oʻsimliklar Shepard 
va Tottenlar tomonidan olingan. Ular tomonidan Russet Burbank navining 
protoplastlaridan oʻsimliklardagi katta oʻzgaruvchanliklar kuzatilgan. Bunday 
oʻzgaruvchanliklar boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham boshqa navlardan 
yetishtirilgan protoplast ekinlarida ham kuzatilgan. 
Bunday oʻzgarishlar quyidagi koʻrinishda namoyon boʻlishi aniqlandi: 
1. 
Abbereg oʻsimliklar (oʻzgarishlar sezilmaydigan oʻsimliklar); 
2. 
Oʻsimlik gabitusi, barg, gul, shakli va rangi, tuganaklar uyasini 
kompaktligi; 
3. 
Fiziologik oʻzgarishlardan – gullash davri, oʻsuv davrini davomiyligi; 
4. 
Qoʻtir, barg buralish va virusiga, sovuqqa chidamliligi va boshqa belgi 
xususiyatlarda. 
Bunday oʻzgarishlar kommus davrini davomiyligi bilan bogʻliq boʻlib 
variabkllik darajasi 1-16gacha boʻlishi aniqlangan. 
Somaklonlarni in vitroda tanlash toʻgʻrisida 1985 yilda Vensel tomonidan 
yozilgan. 
Bunday 
oʻsimliklardagi 
oʻzgarishlar 
trakslokosiya 
tipidagi 
xromasomalarni oʻzgarishi bilan bogʻliqligi aniqlangan. 

---

25 
Somaklonlardagi bu oʻzgarishlarni seleksiyadagi ahamiyati toʻgʻrisida ba‘zi 
ikkilanishlar boʻlishiga qaramasdan bir necha yillar davomida keyingi tuganaklar 
reproduksiyalarini oʻrganishi shunday xulosa qilish mumkinki, bu oʻzgarishlar 
genetik harakterga ega boʻlib, ularda kerakli belgi va xususiyatlarga ega boʻlgan 
oʻsimliklar formalarini yaratish mumkin.