O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

1.2. Kadrlarni innovatsion boshqarish tushunchasi, prinsiplari, usullari va funksiyalari
Innovatsion menejment - bu ishlab chiqarishning loyihalanishiga, texnologik, moddiy, tashkiliy va kadrlar tayyorlashga oid, innovatsiyalarni joriy etish, olingan natijalarni tahlil qilish va ushbu turlardagi faoliyatlarga tuzatishlar kiritishni o‘z ichiga olgan bozorning kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish uchun innovatsiyalarni boshqarish jarayoni [ 7]. “Innovatsion menejment” ilmiy fani - bu innovatsion jarayonlarni, innovatsion faoliyatni, ushbu faoliyat bilan shug‘ullanadigan tashkiliy tuzilmalarni va ularning xodimlarini boshqarish prinsiplari, usullari va shakllari to‘plamidir [4].
Boshqaruvning boshqa sohalarida bo‘lgani kabi,u quyidagilar bilan tavsiflanadi: maqsadlarni belgilash va strategiyani tanlash; siklning to‘rt bosqichi - rejalashtirish, shartlarni belgilash va tashkil etish, ijro etish, boshqarish.
Innovatsion boshqaruvda asosiy e’tibor innovatsion strategiya va uni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqishga qaratilgan. Innovatsiyalarni rivojlantirish firma rivojlanishining barcha boshqa yo‘nalishlarini belgilab berganligi sababli uning strategiyasining ustuvor yo‘nalishiga aylanadi.
Innovatsion boshqaruvni amalga oshirish umuman olganda quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. innovatsion faoliyat rejalari va dasturlarini ishlab chiqish;
2. innovatsiyalarni rivojlantirish va ularni amalga oshirish jarayonini kuzatish;
3. innovatsiyalarni yaratish bo‘yicha loyihalarni ko‘rib chiqish;
4. yagona innovatsion siyosatni olib borish: ishlab chiqarish quyi bo‘linmalarida ushbu sohadagi faoliyatni muvofiqlashtirish;
5. innovatsion faoliyat dasturlarni moliyalashtirish va moddiy resurslar bilan ta’minlash;
6. innovatsion faoliyatni malakali kadrlar bilan ta’minlash;
7. innovatsion muammolarni kompleks hal qilish uchun vaqtinchalik maqsadli guruhlarni yaratish.
Strategiyani tanlash - bu innovatsion faoliyat muvaffaqiyatining kalitidir. Agar tashkilot o‘zgaruvchan vaziyatlarni oldindan ko‘ra olmasa va ularga o‘z vaqtida javob bermasa, u inqirozga uchrashi mumkin. Strategiyani tanlash innovatsion boshqaruv siklining eng muhim tarkibiy qismidir.
Kadrlar ishidagi innovatsion menejment (innovatsion kadrlar menejmenti - IKM) bu innovatsion boshqaruv, kadrlar menejmenti va xodimlar boshqaruvi o‘rtasidagi bilimlarning chegara sohasi.
Innovatsion kadrlar menejmenti xodimlarni boshqarishning eng muhim tarkibiy qismidir va mamlakat, mintaqa, sanoat va tashkilotning ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarining kadrlar tarkibiy qismini yangilash va rivojlantirishning tashkiliy-boshqaruv shakllari va usullarini o‘z ichiga oladi.
Kadrlar ishidagi innovatsion menejment tashkilotning kadrlar salohiyatini rivojlantirish va undan samarali foydalanishga qaratilgan kadrlar menejmenti qoidalariga asoslanadi. Kadrlar menejmentida boshqaruvning bir necha darajalari mavjud [16]: operativ (bu erda kadrlar ishi ustunlik qiladi); taktik (xodimlar boshqaruvi ustunlik qiladi); strategik (bu erda inson resurslarini boshqarish ustunlik qiladi); korporatsiya boshqaruvining siyosiy darajasi (kadrlar siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirilishini nazorat qilish). Innovatsion kadrlar menejmenti barcha ko‘rsatilgan boshqaruv darajalarida ajralib turadi.
Kadrlar ishidagi innovatsion menejment innovatsion-kadrlar marketingi bilan bevosita bog‘liqdir - pirovardida tashkilotning kadrlar salohiyatini yangilash va samarali ishlashiga yo‘naltirilgan ilmiy konsepsiya va unga asoslangan kadrlarni izlash va tanlash bilan bog‘liq yangiliklarni tashkil etish, boshqarish va tahlil qilishning yaxlit tizimi.
Kadrlar ishidagi innovatsion menejment (IKM) ijtimoiy -psixologik pozitsiyalardagi eng qiyin sohalardan biri – kadrlar sohasidagi yangiliklarni boshqarish mazmuni va xususiyatlarini ochib beradi. Uni o‘rganishda uning ob’ektining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, bir tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning holati va rivojlanishiga tegishli ba’zi umumiy tushunchalar va qoidalarsiz amalha oshirish mumkin emas, boshqa tomondan, bu innovatsiyalarning konseptual apparati, mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi, konfliktologiya va boshqa fanlardan foydalanishni talab qiladi.
Kadrlar ishida innovatsion menejment ob’ekti, bu yangilanish va rivojlanish jarayonlari, korxonalar, tashkilotlar va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalarning kadrlar va kadrlar tizimining innovatsion xususiyatlari, ehtiyojlari va parametrlari hisoblanadi; Kadrlar ishida innovatsion menejment sub’ekti esa, bu korxonalar, tashkilotlar va boshqa tuzilmalarning kadrlar va mehnat xizmatlarining innovatsion tarkibiy qismlari (bo‘limlari, sektorlari, guruhlari, mutaxassislari) hisoblanadi.
Tashkilotda kadrlar ishidagi innovatsion menejmentning asosiy maqsadi tashkilotning hozirgi va kelajakdagi manfaatlari va maqsadlariga, xodimlar rivojlanishining zamonaviy qonuniyligiga, davlat, bozor va kasaba uyushmalarining talab va standartlarga muvofiq ravishda inson resurslarini rivojlantirish darajasida uning kadrlar tizimini yangilashning samarali ko‘lami va tezligini ta’minlash hisoblanadi [5]. Innovatsion kadrlar menejmentining asosiy va bosh maqsadi innovatsion-faol kadrlar salohiyatini shakllantirish va samarali ishlashi uchun davlat, mintaqa, sanoat, tashkilot doirasida kadrlarni innovatsion boshqarishning samarali tizimini yaratishdir [16].
Innovatsion kadrlar menejmenti vaqtinchalik, shuningdek, o‘tish , shu jumladan Rossiya iqtisodiyotining inqiroz holati sharoitida umumiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqilsa, strategik va taktik maqsadlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Strategik maqsad - bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich kengaytirish asosida mehnat bozori hamda ta’limiy-professional xizmatlar bozorining innovatsion salohiyatini sifat jihatidan yangi, innovatsion-faol kadrlar salohiyatini shakllantirish va samarali ishlashi uchun davlat, mintaqa, tashkilot doirasida kadrlarni innovatsion boshqarishning samarali ko‘p bosqichli tizimini yaratishdir [5].
Taktik maqsad (inqiroz va barqarorlik davri) tegishli inqirozga qarshi innovatsion-kadrlar tadbirlarini amalga oshirish, shu jumladan kadrlarning kasbiy-malakaviy tuzilmasini qayta tuzish, shuningdek kadrlar ballastidan bosqichma-bosqich ozod qilish yo‘li bilan mamlakat, mintaqa, korxona kadrlar salohiyatining eng yaxshi (elita), innovatsion-faol qismini saqlab qolishdir.
Innovatsion kadrlar menejmentining barcha funksiyalari ikki guruhga birlashtirilishi mumkin [5]:
a) boshqaruv ob’ekti sifatida kadrlar innovatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha funksiyalar: inson resurslarini rivojlantirish sohasida ilmiy-tahliliy ishlarni tashkil etish va o‘tkazish, tashkilotning yangi kadrlar muammolarini aniqlash va hal qilish (ilmiy-tadqiqot tashkilotlari bilan birgalikda); kadrlar innovatsiyalari samaradorligini baholash; prognozlar, konsepsiyalar, innovatsion-kadrlar siyosati, rejalar, kadrlar innovatsiyalari dastur va loyihalarini ishlab chiqish; ularni moliyaviy va resurs bilan ta’minlash; kadrlar yangiliklarini tashkil etish va ularning amalga oshirilishini nazorat qilish; xodimlarni rag‘batlantirish;
b) xodimlarni boshqarish yo‘nalishlari va sohalari bo‘yicha funksiyalar: xodimlarning uzluksiz ta’limini tashkil etish (kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish); yangi tarmoqlar uchun kadrlarni, yangi tanqis kasb egalarini, sara va innovatsion kadrlarni qidirish va tanlash; innovatsion tuzilmalar xodimlarining mehnatini, xodimlarning innovatsion fazilatlarini sertifikatlash va baholash; lavozimni rivojlantirish sxemalarini ishlab chiqish,ish joylarini rivojlantirish, mehnat va kadrlarni tashkil etish bilan bog‘liq holda lavozim bo‘yicha ko‘rsatmalarni takomillashtirish; xizmat ko‘rsatish va kasbiy martaba darajalari orqali xodimlarni lavozimiga ko‘tarish va boshqa joyga ko‘chirish, boshqaruv xodimlarining kadrlar rezervini shakllantirish va ular bilan ishlashni tashkil etish; sara va innovatsion kadrlar bilan ishlash; xodimlarning innovatsiyalar uchun motivatsiyasi; kadrlar xizmatining o‘zi ishini tashkil qilishdagi yangiliklarni ishlab chiqish; yangi standartlarni ta’minlash va mehnat hayotining sifatini oshirish.
Kadrlar ishida innovatsion menejment usullari bu kadrlar bilan ishlash samaradorligini oshirish maqsadida “ta’lim - mehnat jarayoni - ozod qilish (shu jumladan, ishdan bo‘shatish)” sikli davomida qo‘llaniladigan usullar to‘plamidir.
Kadrlar tayyorlash sohasida kadrlar ishidagi innovatsion menejment usullariga xodimlarning va turli tuzilmalarning yuqori malakali, eng ijodiy qismi faoliyati uchun eng qulay sharoit va ustuvorlikni yaratish maqsadida davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va o‘zini o‘zi boshqarish asosida harakat qiladigan oliy ma’lumotni rivojlantirish va dinamik, innovatsion-ta’sirlanuvchan tarmoqlangan tizimga aylantirish kiradi.
Xodimlarning komplektatsiyasi, ulardan foydalanish, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash sohasida u yoki bu usuldan foydalanishning muhim sharti kadrlar-ta’limiy siyosatning tashkilot rivojlanishining yangi yo‘nalishlariga qat’iy muvofiqligi hisoblanadi.
Xodimlarni qisqartirish sohasida ishdan bo‘shatishning turli usullari qo‘llaniladi – “ochiq oyna usuli”, “tanlab qisqartirish usuli”, “qo‘rqitish taktikasi” va boshqalar [5].
Kadrlar ishida innovatsion menejment tuzilishi kadrlar innovatsiyalarini boshqarish shakllari va usullarining barqaror birligi, kadrlar innovatsiyasi sub’ektlari va ob’ektlari, shuningdek kadrlar tizimlarining samaradorligini yangilash, rivojlantirish va takomillashtirishni ta’minlaydigan ularning o‘zaro munosabatlari va ajralmas xususiyatlarini belgilash mumkin. Ushbu ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, innovatsion kadrlar menejmentining tarkibiy tahlili har xil vaziyatlarda yoki har xil kesimlarda har tomonlama amalga oshirilishi kerak.
Birinchi va asosiy kesim umumiy funksional yoki funksional-predmetli tuzilma shaklida taqdim etilishi mumkin, chunki bu erda mavzu va ob’ekt kadrlar yangiliklarining o‘zi bo‘lib, ular tahlil qilish, baholash, prognoz qilish, resurslarni qo‘llab-quvvatlash va h.k. larni talab qiladi.
Xodimlar ishida innovatsion menejment strukturasining ikkinchi kesimi uning funksional-maqsadli tuzilishi bo‘lib, u IKMning barcha maqsadlari va yo‘nalishlarini qamrab oladi (kadrlarning uzluksiz o‘qitilishini tashkil etishdan tortib kadrlar xizmatini tashkil qilishgacha).
Uchinchi kesim - bu innovatsion kadrlar menejmentining asosiy sub’ekt darajalarini (federal, mintaqaviy, sanoat, korporativ) belgilaydigan innovatsion kadrlar menejmentining funksional-sub’ekt tuzilishi.
To‘rtinchi kesim - bu uning tuzilishi bilan ta’minlanishi kerak bo‘lgan va u bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan innovatsion kadrlar menejmenti xususiyatlarining to‘plamidir. Ushbu xususiyatlarga quyidagilar kiradi:
1) maqsadga erishish (ya’ni tizim tegishli bosqichda duch keladigan maqsadlarga erishish uchun tegishli tuzilma yordamida innovatsion kadrlar menejmenti qobiliyati);
2) integratsiya yoki yaxlitlik (ya’ni tizimning izchillik, yaxlit ta’sir yoki ob’ektga bo‘lgan munosabati qobiliyati - kadrlar innovatsiyasi);
3) moslashuvchanlik (ya’ni kadrlar tizimini boshqarish uchun ichki reaksiya, qayta qurish (moslashish) va shu bilan birga o‘zlarining asosiy elementlarini sifat jihatidan farq qiladigan kadrlar yangiliklari, yangi maqsadlari, tashqi sharoitlariga nisbatan saqlab qolish qobiliyati;
4) raqobatbardoshlik, ya’ni, kadrlar salohiyatining raqobatbardoshligi va samaradorligini ta’minlovchi kadrlar yangiliklarini amalga oshirish uchun innovatsion kadrlar menejmenti qobiliyati;
5) tartibga solish va o‘zini o‘zi boshqarish, ya’ni, innovatsion kadrlar menejmentining tashqi tomondan boshqaruvchi, tartibga soluvchi signallarni qabul qilish va innovatsion-kadrlar faoliyatining o‘zini o‘zi boshqarish (moslashuvchanlik bilan bog‘liqlik) qobiliyati.
Boshqaruvning umume’tirof etilgan prinsiplari uning uzluksizligini, shu bilan birga tartibsizligini, natijalarning past darajada bashorat qilinishini ta’minlovchi innovatsion jarayonning tizim jihatdan muhim elementlari sifatida tan olishga asoslangan.
Innovatsion faoliyat boshqaruvini qayta tashkil etish jamoaning ijodiy salohiyatidan yanada to‘liq foydalanishga imkon beradigan bunday tashkiliy munosabatlarni yaratishni talab qiladi. Bunday aloqalarning har xil zamonaviy konkret shakllari bilan birga, bir qator umumiy xususiyatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin [6]:
1. rahbariyat tomonidan innovatsion faoliyatni so‘zsiz qo‘llab-quvvatlash;
2. tashkilotning barcha darajalarida va barcha bo‘linmalarida tajriba o‘tkazishga har tomonlama yordam berish;
3. aloqaning yuqori darajasi va doimiy yaxshilanishi;
4. innovatsion faoliyatni moddiy rag‘batlantirishning turli shakllari va usullarini o‘z ichiga olgan murakkab motivatsion tizimlardan foydalanish va bundan tashqari, xodimlarga ijtimoiy-psixologik ta’sir ko‘rsatadigan keng ko‘lamli tadbirlar;
5. menejmentda ishtirok etish deb nomlangan uslubni qo‘llash (xodimlar innovatsion jarayonning barcha bosqichlarida va qaror qabul qilishda ishtirok etishlari kerak; bunday ishtirok xodimlarning texnologik va tashkiliy yangiliklarga qarshilik ko‘rsatishiga yo‘l qo‘ymaydi);
6. Xodimlarning o‘z bilimlarini boyitib borishining uzluksizligi.
Innovatsion faoliyatlarning asosiy prinsiplariga quyidagilar kiradi: ilmiy va ilmiy-texnik ijod erkinligi, intellektual mulkni huquqiy himoya qilish, ilmiy, ilmiy-texnik faoliyat va ta’lim integratsiyasi, fan va texnika sohasidagi raqobatini qo‘llab-quvvatlash, resurslarni ilmiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlariga jamlash, ilmiy, ilmiy-texnikaviy va innovatsion faoliyatda tadbirkorlik faolligini rag‘batlantirish.
Innovatsion menejmentning asosiy prinsiplarini mantiqan to‘rt guruhga bo‘lish mumkin [8]
1) valeologik (profilaktik, inqirozga qarshi, ijtimoiy ekologik),
2) kommunikativ (axborot, madaniy, ijtimoiy reaktiv),
3) sinergetik (innovatsion, evristik, qidiruvli, ehtimoliy),
4) sotsiokratik (shaxsga yo‘naltirilgan, mijozga asoslangan, birdamlik) xarakter.
Innovatsiyalarga nisbatan tizimli yondashuvning ba’zi asosiy prinsiplari quyidagicha o‘zgartiriladi [11]:
a) eng muhim prinsip - bu butunning uning qismlariga nisbatan ustunligi. Innovatsiya tizimi uchun yaxlitlik sifatida (uning muhim xususiyati yangilikdir), uning bunday qismlari eski, zamonaviy va yangi hisoblanadi. Aynan eskilarning, zamonaviylarning va yangilarning birligi bu elementlarning har biriga nisbatan (shu jumladan yangiga) birlamchi bo‘lib, butun innovatsion kompleksning maqbul ishlashini ta’minlaydi;
b) yangilikka nisbatan qo‘shilmaslik prinsipi (tizim xususiyatlarini uning tarkibiy elementlari xususiyatlarining yig‘indisiga qisqartirilmasligi) eski, zamonaviy va yangi xususiyatlarning, innovatsion ob’ektning qismlari sifatida, uning yaxlitligi sifatida ustun xususiyatlarining bir xil bo‘lmaganligida namoyon bo‘ladi.
v) sinergetik prinsip (tizim elementlari harakatlarining bir tomonga yo‘naltirilganligi butun tizimning ishlash samaradorligini oshiradi) muhim farqni (yangilik) saqlab turish bilan yagona innovatsion kompleksda eski, zamonaviy va yangi maqsadlar muvozanatini topishga zaruriyat tug‘diradi.;
g) innovatsion loyihani (innovatsiya) amalga oshirishda paydo bo‘lish prinsipi (tizim maqsadlarining uning tarkibiy qismlarining maqsadlari bilan to‘liq mos kelmasligi) butun tizim uchun va uning tarkibiy qismlarining har biri uchun maqsadlar daraxtini (parametrlar ierarxiyasi) barpo etishni talab qiladi;
d) innovatsion tizimlarni loyihalashtirish va amalga oshirishda multiplikativlik prinsipini hisobga olish kerak, bu tizimdagi tarkibiy qismlarning ishlash effektlari qo‘shish emas, ko‘paytirish xususiyatiga ega ekanligini anglatadi;
e) tuzilish prinsipida innovatsiyalarning maqbul tuzilishi tarkibiy qismlarning minimal soniga ega bo‘lishi kerak; shu bilan birga, ushbu komponentlar belgilangan funksiyalarni to‘liq bajarishi va innovatsion tizimning ustun xususiyatlarini saqlab qolishi kerak, ya’ni, uning yangiligini ta’minlaydigan tarkibiy qismlar;
j) bunda tizimli innovatsiyalarning tuzilishi mobil bo‘lishi kerak, ya’ni, moslashuvchanlik prinsipidan kelib chiqadigan o‘zgaruvchan talablar va maqsadlarga osongina moslashuvchan bo‘lishi kerak;
z) samarali innovatsion loyihalash majburiy shart sifatida muqobillik prinsipini amalga oshirishni nazarda tutadi, unga ko‘ra bir-birining o‘rnini bosadigan bir nechta innovatsion versiyalarni ishlab chiqish zarur;
i) va nihoyat, innovatsion faoliyatga nisbatan uzluksizlik prinsipi, mos keladigan innovatsion muhitda eskilarning samarali mavjudligi uchun va aksincha, saqlanib qolgan eskilar sharoitida yangilarning samarali ishlashi uchun imkoniyatlarni taqdim etishni talab qiladi (zamonaviylarining majburiy vositachilik ta’sirida).
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, innovatsion menejment - bu favqulodda boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalga oshirish natijasida turli xil xususiyatlarning yangi ijobiy sifatini qabul qilishga (masalan, axborot, tashkiliy, boshqaruvga tegishli) yo‘naltirilgan boshqaruv faoliyati. Uning asosiy vazifasi - innovatsion jarayonlarni har qanday darajadagi tashkil etish va boshqarishning adekvat usullarini qo‘llash natijasida ularning sifat va miqdoriy o‘zgarishlari orqali boshqarish.