O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

1.3. Innovatsion boshqaruv ob’ekti sifatida innovatsiyalar va yangiliklar
Innovatsiya bugungi kunda zamonaviy Rossiyada ilmiy tadqiqotlar uchun eng talab qilinadigan yo‘nalishlardan biridir. So‘nggi o‘n yilliklarda ushbu sohadagi ilmiy, tadqiqotga oid va o‘quv ishlarining soni juda tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. SHu bilan birga, Rossiya iqtisodiyotining innovatsion tarkibiy qismining o‘sish sur’atlari jahon darajasidan va rejalashtirilgan ko‘rsatkichlardan sezilarli darajada orqada qolmoqda.
Innovatsiyalarni boshqarish masalalari bo‘yicha o‘quv va ilmiy adabiyotlarning ko‘pligi bilan “innovatsiya” toifasiga kirishi kerak bo‘lgan juda katta fikrlar doirasi mavjud. Ularning ba’zilari, bizning fikrimizcha, ham nazariyotchilar, ham amaliyotchilar o‘rtasida innovatsiya mohiyatining buzilgan tushunchasini shakllantiradi.
Ma’lumki, birinchi marta “innovatsiya” atamasi Jozef SHumpeter tomonidan “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” (1911) va “Biznes sikllari. Kapitalistik jarayonni nazariy, tarixiy va statistik tahlil qilish ”(1939) asarlarida kiritilgan va keng qo‘llanilgan. “Innovatsiya” tushunchasi ostida J. SHumpeter iste’mol tovarlarining yangi turlarini, yangi ishlab chiqarish va transport vositalarini, sanoatda bozorlar va tashkil etish shakllarini joriy etish va ulardan foydalanish uchun o‘zgarishni nazarda tutgan. J. SHumpeterning fikriga ko‘ra, innovatsiya - bu foydaning asosiy manbai: “foyda, mohiyatan, yangi kombinatsiyalarni bajarish natijasidir”, “rivojlanishsiz foyda bo‘lmaydi, foydasiz rivojlanish bo‘lmaydi”. Mamlakatimiz tarixan qisqa vaqt ichida innovatsion rivojlanishning etakchilaridan biriga aylanishi mumkin, chunki u hali ham innovatsion yutuq uchun ilmiy-texnik va kadrlar uchun zarur shartlarga ega. SHu munosabat bilan, innovatsion menejmentning barcha jabhalarini, shu jumladan xodimlar boshqaruvini puxta o‘rganish, oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy yo‘nalishlari bo‘yicha talabalarni tayyorlashda nihoyatda dolzarb faoliyat bo‘lib tuyuladi.
1-jadval.

№	Muallif	Innovatsiya ta’rifi
1	Katta iqtisodiy lug‘at	Ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlari natijasi bo‘lgan yangi texnika, texnologiyalar. Innovatsiyalarni belgilovchi omil – ixtironing rivojlanishi, ratsionalizatsiya, yirik kashfiyotlarning paydo bo‘lishi
2	Ommabop iqtisodiy lug‘at	Iqtisodiyotga sarmoya kiritish va texnika va texnologiyalar avlodlarining o‘zgarishini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi
3	Ommabop ensiklopedik lug‘at	YAngi vosita, mahsulot, jarayonni yaratish, ishlatish va tarqatish (texnik, iqtisodiy, tashkiliy, madaniy va hk).
4	Fatxutdinov R.A.	Boshqaruv ob’ektini o‘zgartirish va iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik yoki boshqa turdagi ta’sirga erishish uchun innovatsiyalarni joriy etishning yakuniy natijasi
5	Balabanov I.T.	YAngi texnika yoki texnologiyalarga, ishlab chiqarishni, mehnatni, xizmat ko‘rsatishni va boshqaruvni tashkil etishning yangi shakllariga, shu jumladan nazoratning yangi shakllari, hisob-kitob, rejalashtirish usullari, tahlil usullari va boshqalarga sarmoya kiritishdan olingan moddiy natija
6	Prasolova V.P., Malыshev N.I.	Bozorda sotiladigan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot ko‘rinishida, shuningdek amalda qo‘llaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon shaklida mujassam bo‘lgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi. Innovatsiya yangi ishlab chiqarish qadriyatlarini yaratish yoki amalga oshirish bo‘yicha ijodiy jarayonning natijasidir va ijtimoiy faoliyatning turli sohalaridagi ishlab chiqarish faoliyati, ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy munosabatlarni takomillashtirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalardan foydalanish jarayonida paydo bo‘ladi. Innovatsiyalarning asosiy xususiyatlari
7	Zavlin P.N., Kazansev A.N.	Bozorda sotiladigan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amaliyotda qo‘llaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon shaklida amalga oshirilgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi. Bu yangi mahsulot yoki xizmat, ularni ishlab chiqarish usuli, tashkiliy, moliyaviy, ilmiy-tadqiqot va boshqa sohalardagi yangilik, xarajatlarni tejashni ta’minlaydigan yoki bunday tejash uchun sharoit yaratadigan har qanday yaxshilanish.
8	Surin A.V., Molchanova O.P.	Iste’molchilarning ma’lum ehtiyojlarini qondirish uchun ulardan amaliy foydalanish maqsadida yangi g‘oyalar va bilimlarni amalga oshirish natijasi
9	Sokolov D.V., Titov A.B., SHabanova M.M.	Muayyan ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradigan va bir qator samara beradigan (iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy, ekologik) prinsipial yangi yoki o‘zgartirilgan vositani (innovatsiyani) yaratish va ishlab chiqishning (amalga oshirishning) yakuniy natijasi
10	SHvandar V., Grofinkel V., Kovalev G.	“RF ning 1998-2000 yillardagi innovatsion siyosat konsepsiyasi” ga muvofiq, bozorda sotiladigan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot ko‘rinishida amalga oshirilgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasi, amaliy faoliyatda qo‘llaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon
11	Ildemenov S., Ildemenov A., Vorobev V.	Avvalgi analogidan sifat jihatidan farq qiluvchi o‘tkazilgan ilmiy izlanishlar yoki kashfiyotlar natijasida muvaffaqiyatli amalga oshirilgan va foydali bo‘lgan ob’ekt
12	Rumyansev A.	Insoniyat hayot faoliyati, shu jumladan iqtisodiyot, ijtimoiy hayot, ekologiya sohalarini o‘zgartiradigan yangi va takomillashtirilgan texnologiyalar va mahsulotlarni joriy etish natijasi

Bizning fikrimizcha, ushbu qarama-qarshilik innovatsiya ta’rifidagi eng keskin narsadan emas. Ta’riflarga yondashuvlarni aniqlashtirish orqali u butunlay yo‘q bo‘lib ketadi: birinchi holda samarali yondashuv, ikkinchisida, jarayonli yondashuv qo‘llaniladi. Bu xususiyatga, xususan, tadqiqotchilar O.S. Moskvin va V.V. Mitenev e’tibor qaratishadi. SHu bilan birga, ta’riflarning mavjud versiyalarida bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan yanada jiddiy qarama-qarshiliklar ham mavjud: Jarayonlar / natijalarning eslatib o‘tilgan yangiligi qanday miqyosda ekanligi noma’lum bo‘lib qolmoqda. YOki “qabul qiluvchi tomon” ga nisbatan yangilik, ya’ni innovatsion faoliyat sub’ektining o‘zi uchun (masalan, I. Gurkovning ta’rifidagi kabi) yoki butun jamiyat uchun (ushbu pozitsiyani N. Zavlin, V. Medynskiy, M. va V. Prishchipenkota’riflashgani kabi, innovatsiyalarni ilm-fan yutuqlari bilan bog‘laydigan ta’riflarda ko‘rish mumkin). Innovatsiya har doim ham ilmiy yutuqlar bilan, ITTKI natijalaridan foydalanish bilan bog‘liq emas. N. Lapin, A. Surin va O. Molchanova va boshqalarning ta’riflari kabi ba’zi ta’riflar faqat bozorning yangi echimlarga bo‘lgan talabiga ishora qiladi. Innovatsiyalar faqat yangi turdagi texnika va texnologiyalarda mujassam bo‘ladimi-yo‘qmi, aniq emas (P. Zavlin va A. Kazansev, V. Medыnskiy va L. SHarshukovalarning ta’riflaridan kelib chiqqan holda) yoki gap echimlarning yangi turlari va usullari amalga oshiriladigan faoliyatning barcha yo‘nalishlari haqida borishi kerak (YU. YAkovets, YU. Morozov). SHunga ko‘ra, faqat iqtisodiy munosabatlar nazarda tutilyaptimi yoki jamiyat hayotining barcha sohalaridagi munosabatlar nazarda tutilyaptimi?

SHunday qilib, bugungi kunda innovatsiyalarga nisbatan fikrlarning ikkita “qutblari” mavjudligini kuzatish mumkin. Ulardan biri (buni keng yondashuv deb ataymiz) innovatsiyalarni tashkilot faoliyati samaradorligini oshirishga olib keladigan har qanday o‘zgarishlar deb hisoblash kerakligini bildiradi. Ushbu o‘zgarishlar tashkilot faoliyatining ishlab chiqarish, texnologik, boshqaruv, marketing va boshqa sohalariga tegishli bo‘lishi mumkin. Boshqa bir nuqtai nazar (shartli ravishda tor yondashuv) faqat jahon yangiliklarini o‘z ichiga olgan mahsulotlar, xizmatlar va texnologiyalarni innovatsiya deb hisoblash kerakligini ta’kidlaydi. Ushbu ikkala yondashuvga ham rioya qilish qiyin. SHunday qilib, keng yondashuvdan kelib chiqqan holda, kompaniyadagi deyarli har qanday o‘zgarishlar uning innovatsionligidan dalolat beradi. Bugungi kunda tashkilotlarning tashqi va ichki muhitida sodir bo‘layotgan jarayonlarning dinamikasini hisobga olgan holda, innovatsion bo‘lmagan kompaniyaning namunasini topish qiyin. Ammo, bizning (va deyarli har qanday boshqa) mamlakatimiz biznes hamjamiyati nihoyatda innovatsion ekanligini ta’kidlash hech bo‘lmaganda mulohazasizlikdir. Boshqa tomondan, tor yondashuvda ma’lum bo‘ladiki, biznesni boshqarish sohasidagi eng kreativ va samarali echimlarni ham innovatsiya deb hisoblash mumkin emas (va bu, darvoqe, universitetlarning ayrim mutaxassisliklari dastlab innovatsion bo‘la olmasligini anglatadi: menejment, marketing va hk.). Biroq, aynan shu yondashuv, bizning fikrimizcha, innovatsiyaning haqiqiy mazmunini boshqalardan ko‘ra aniqroq aks ettiradi. Ushbu nuqtai nazarni asoslash uchun biz “innovatsiya” va “yangilik” tushunchalarini ajratishni taklif qilamiz. Ma’lumki, A. Surin va O. Molchanovaning asarlari kabi ko‘plab asarlarda mualliflar “yangi usul” (“novatsiya”) va “yangilik kiritish” (“innovatsiya”) tushunchalarini ajratishadi. Ushbu bo‘linish juda aniq - innovatsiya so‘zidagi “in” old qo‘shimchasi, shuningdek “yangilik kiritish” dagi ikkinchi bo‘lak ba’zi bir yangiliklarni - yangi bilimlarni, g‘oyalarni savdo aylanmasiga kiritishi, foyda keltirishi kerakligini ko‘rsatadi.
SHunday qilib, innovatsiyalar (yangiliklar) tijoratlashtirilgan yangi usullardir. “Innovatsiya” va “yangilik” tushunchalariga nisbatan vaziyat boshqacha. Bizga ma’lum bo‘lgan barcha asarlarda, shunga o‘xshash izohlar bo‘lganda, bular mutlaqo bir xil atamalar ekanligi ta’kidlanadi. Darhaqiqat, semantik nuqtai nazardan, bu atamalar sinonimlardir. Biroq, ularni turli xil kontekstlarda ishlatishni boshlash mantiqan to‘g‘ri. Farqlash uchun biz dunyo (ob’ektiv) yangilik mezonidan foydalanishni taklif etamiz. Bunday holda, innovatsiyalarni faqat global miqyosda yangi bo‘lgan mahsulot va jarayonlar deb hisoblash kerak, hatto yangilik darajasi kichik (yangilikni kuchaytiruvchi) bo‘lsa ham. Aynan shu komponent RF Fuqarolik Kodeksida “yangilik”, “o‘ziga xoslik” va “ixtiro darajasi” mezonlari bilan belgilanadi (RF FK, 4-qism, 72-bob, 1350, 1351, 1352-moddalar). Tashkilotlarda maqsadli ravishda amalga oshirilayotgan, ammo jahon miqyosida kashfiyotchi bo‘lmagan barcha samarali o‘zgarishlarni yangilik deb hisoblash kerak. Ushbu taqsimotning dalillari quyidagicha: Jamiyat doimo inson ehtiyojlarini qondirish jarayonining doimiy yaxshilanishidan manfaatdor, shuning uchun yangi bilimlarni olish va tarqatish bo‘yicha faol ishlardan ham manfaatdor . Mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalar tarkibidagi innovatsiyalarni (asosan sotish yo‘li bilan) o‘tkazish mumkin emas. Bilim tashuvchidan ajralib turadi va jamiyat intellektual mulkni himoya qilish to‘g‘risidagi qonunchilik doirasida ushbu bilimlarga bo‘lgan huquqlarni tan oladi. Biroq, tashkilotdagi ichki jarayonlarning samaradorligini oshirishga qaratilgan innovatsiyalar biznesning qat’iy nazorati ostiga olinadi. Ushbu bilimlarni boshqarish orqali, biznes boshqa shaxslarning shu kabi imtiyozlarni olishiga to‘sqinlik qiladi. Bu holda jamiyat va biznes manfaatlari to‘qnashadi. Ma’lum bo‘lishicha, atamaning tor ma’nosida, ya’ni patent huquqida ko‘zda tutilgan intellektual mulk ob’ektlari shaklida innovatsiyalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish ijtimoiy manfaatga ega. SHunga ko‘ra, “innovatsion” toifasiga faqat dunyo bo‘ylab yangilikka ega bo‘lgan mahsulotlar va texnologiyalarni ishlab chiqadigan va tijoratlashtiradigan (bozorga olib chiqadigan) xo‘jalik sub’ektlariga murojaat qilish mantiqan to‘g‘ri ko‘rinadi. Albatta, bunday kompaniyalar intellektual mulkni himoya qilishni ta’minlashdan manfaatdor, chunki innovatsiyalarni rivojlantirish jarayoni ITTKI bilan bog‘liq va qo‘shimcha xavf omillari bilan ajralib turadi. Ammo innovatsion kompaniyalar faqat tashqi muhitga innovatsion mahsulot chiqarganda shunday bo‘ladi. YAngilik kirituvchi faoliyatni amalga oshiradigan kompaniyalar – boshqa masala (ular uchun mumkin bo‘lgan nom - o‘zini o‘zi o‘rganish yoki o‘zini o‘zi rivojlantirish, Learning Organization). Menejment, marketing va boshqa sohalar bilan bog‘liq bo‘lgan, ular tomonidan ishlab chiqilgan innovatsiyalar kompaniyaning ichki intellektual kapitali ko‘rinishida aks ettirilgan.
YAngi echimlar ikki xil yo‘l bilan paydo bo‘lishi mumkin.
1. YAngi echimlarga tashqi muhit “turtki beradi” (benchmarking texnologiyalaridan foydalanish va boshqalar),
2. YAngi echimlar firmaning o‘zida ishlab chiqariladi, ammo tashqi muhitga oshkor qilinmaydi, ular “ichki foydalanish uchun” qo‘llaniladi.
Birinchi variantda yangiliklar boshqa iqtisodiy sub’ektlar tomonidan o‘zlashtirib bo‘linganligi sababli (masalan, diversifikatsiyaning o‘ziga xos yo‘nalishlari, yangi investitsiya manbalaridan foydalanish va boshqalar) innovatsiyalar deb hisoblanmaydi.
Kompaniya hatti-harakatlarining ikkinchi varianti ham to‘la asosli va qonuniydir. Darhaqiqat, bir qator hollarda kompaniyada noyob yangiliklar ishlab chiqariladi va hayotga tatbiq etiladi. Bularga, masalan, boshqaruvning yangi usullari va shakllari, marketing faoliyatini tashkil etish va boshqalar kirishi mumkin. Biroq, ularni innovatsiyalar deb hisoblashning iloji yo‘q, chunki tashkilotlar tashqi muhitga bunday ma’lumotlarni oshkor qilmaydilar, yangiliklarni tijorat sirlari ko‘rinishida saqlaydilar. SHunga ko‘ra, bunday o‘zgarishlarning afzalligini isbotlab bo‘lmaydi. Innovatsiyalarning xilma-xilligi, ularni tasniflash muammosiga to‘xtalish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Maxsus adabiyotlarda siz bunday tasniflashning turli xil usullarini uchratishingiz mumkin. Masalan, YU. YAkovets innovatsiyalarni asosiy uchta turga ajratishni taklif qiladi:
1) tayanch innovatsiyalar- texnikaning kelajagiga va ularning yangi yo‘nalishlariga yo‘l ochadigan asosiy yangiliklar
2) yaxshilovchi innovatsiyalar-o‘zlashtirilgan texnologiyaning yangi yoki modifikatsiya qilingan modellari asosida ishlovchi yangiliklar;
3) psevdo-innovatsiya, ya’ni. eskirgan mahsulotlarni qisman takomillashtirish. YU. YAkovetsning fikriga ko‘ra bu turdagi innovatsiyalar “salbiy ta’sir ko‘rsatadi”, “mahsulotlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi”. Bizning fikrimizcha, bunday da’voni aniqlashtirish kerak, chunki ushbu turdagi innovatsiyalar korxonaga ma’lum vaqt davomida nisbatan arzon narxlarda ushbu turdagi mahsulotlarga bo‘lgan talab hajmini oshirishga (yoki pasayishni kamaytirishga) imkon beradi va shu sababli foyda ulushi pasayishining oldini oladi.
Bu esa korxonaning yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga “og‘riqsizroq” o‘tishiga yordam beradi. Ammo, shuni yodda tutish kerakki, soxta innovatsiyalardan foydalanish asosli va mavjud imkoniyatlarga mos kelishi kerak. Aks holda, soxta innovatsiya haqiqatan ham “salbiy rol o‘ynaydi va mahsulotlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi”. Agar biz barcha yangiliklarni tasniflasak (ba’zilari innovatsiya bo‘lishi mumkin), unda quyidagi turlarni ajratish mumkin:
yangi mahsulotlarni yaratishga, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashga qaratilgan mahsulot yangiliklari;
texnologik yangiliklar - yangi texnologiyalarni rivojlantirish, uskunalarni modernizatsiya qilish, sanoat binolarini rekonstruksiya qilish va h.k.; ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, ishlab chiqarish faoliyatini diversifikatsiya qilish, ishlab chiqarish tarkibini o‘zgartirishga qaratilgan ishlab chiqarish yangiliklari;
iqtisodiy yangiliklar - ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatining barcha turlarini rejalashtirish usullari va usullarini o‘zgartirish, iqtisodiy rag‘batlantirish, ishlab chiqarish ichidagi xarajatlarni hisoblash tizimini ratsionalizatsiya qilish va hk.;
qarorlarni qabul qilishning tashkiliy tuzilishi, uslubi va usullarini takomillashtirishga qaratilgan boshqaruv sohasidagi yangiliklar;
axborot oqimlarini optimallashtirish, ma’lumot olishning ishonchliligi va samaradorligini oshirish, axborot va hujjatlarni qayta ishlashning yangi vositalaridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan axborot yangiliklari;
savdo faoliyati va tarqatish tizimidagi maqsadli o‘zgarishlarga qaratilgan savdo-sotiq yangiliklari;
ijtimoiy yangiliklar - mehnat sharoitlari va xarakterini yaxshilash, psixologik iqlim, ijtimoiy ta’minot va hk.
Innovatsiyalarning barcha turlari uzluksiz aloqada turadi. SHunday qilib, ishlab chiqarish jarayonlarining mazmuniga ta’sir ko‘rsatadigan texnologik yangiliklar bir vaqtning o‘zida iqtisodiy va boshqaruv yangiliklarining paydo bo‘lishi uchun sharoit yaratadi, chunki ular ishlab chiqarishni tashkil etishda o‘zgarishlar kiritishadi. O‘z navbatida, boshqaruv yangiliklari axborot oqimlaridagi o‘zgarishlarda va shunga mos ravishda har xil ma’lumotlarni (axborot yangiliklarini) qayta ishlash usullarini takomillashtirishda namoyon bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, boshqaruv va texnologik yangiliklar, mehnat sharoitlarini o‘zgartirish orqali ob’ektiv ravishda ijtimoiy yangiliklar uchun zarur shart-sharoitlarni shakllantiradi, bu texnologik yangiliklarning va boshqalarning paydo bo‘lishini taqozo etadi.