O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

Venchur Jamg’armalar - asosiy innovatsiyalarni moliyalashtirish manbai
Venchur Jamg’arma - so'nggi ilmiy-texnik ishlanmalar va venchur firmalarining "xavfli" loyihalarini moliyalashtirish uchun yaratilgan moliyaviy resurslar jamg'armasi. Venchur jamg’armalarining sarmoyasi turli manbalardan iborat: individual va oilaviy investitsiyalar; boshqa fondlarning xayr-ehsonlari va badallari; sug'urta kompaniyalari, banklar, xorijiy investorlar, korporatsiyalar va pensiya fondlari tomonidan investitsiyalar. Odatda, kapitalining asosiy manbai (deyarli 75%) pensiya va boshqa mablag'lar, shuningdek xayriya mablag'lari hisoblanadi. Venchur fondlari hajmi bir necha milliondan bir necha yuz million dollargacha bo’lishi mumkin. Venchur fondlarni yopiq va ochiq manbali fondlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi tuzilmalarda, mablag 'yig'ilgandan so'ng, investorlarning yopiq guruhi shakllantiriladi. Ushbu jamg’armalar 5-10 yilgacha faoliyat olib boradi. Jahon amaliyotida bunday davr ma'lum bir innovatsion g'oyani amalga oshiruvchi kompaniya uchun qoniqarli o'sishga erishish va shunga muvofiq investorlarga o'z investitsiyalaridan qabul qilinadigan daromad darajasini ta'minlash uchun etarli deb hisoblanadi. Jamg'arma mavjud bo'lgan dastlabki to'rt-besh yil davomida uning mablag'larini to'liq ishlatilishi kerak, ya'ni sarmoyalar sifatida taqsimlanadi . Shu bilan birga, yopiq venchur fondi sarmoyadorlar unga qo'yilgan mablag'ni qaytarib bergandan va ma'lum bir foyda ko'rgandan keyingina o'z faoliyatini tugatadi. Ikkinchi turdagi korxona (masalan, o'zaro mablag'lar jamg’aralari) har qanday aktsiyalarni joriy kunga oshkor qilingan sof qiymatidan sotib olishga rozi. Ushbu turdagi mablag'lar har qanday aniq miqdor bilan cheklanmaydi; sarmoyadorlarning ularga qo'shimcha mablag kiritishi yoki ularni qaytarib olishiga qarab ishlaydi. Venchur fondi cheklangan sheriklik uyushmasi sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Bunda uning asoschilari (ta’sischilar) va investorlar manfaatlarni himoya qilish qoidalarida belgilangan mas’uliyati cheklangan sheriklardir. Bosh sherik fondni boshqarish uchun javobgardir yoki menejer ishini nazorat qiladi. Cheklangan sherikchilik soliqqa tortilmaydi.
So'nggi yigirma yil ichida keng tarqalgan yana bir shakli bu yirik korporatsiyalarning jamg’armalari (korporativ moliyaviy korxonalar). Masalan, Amerikaning 100 dan ortiq korporatsiyalari turli vaqtlarda yangi korxonalarga yordam berish va ularning texnik rivojlanishini tezlashtirish uchun venchur moliyalashtirish dasturlaridan foydalanilgan.
Yirik korporatsiyalar tomonidan venchur mablag'larni moliyalashtirish uchta usulda amalga oshiriladi:

• Kichik hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan kichik firmalar yaratishga sarmoya kiritish orqali (yangi mahsulotni ommaviy ishlab chiqarishni korporatsiya o'zi tashkil qilmoqda). Ushbu turdagi amalga oshirish shakllari "monopoliyalarning inkubator iqtisodiyoti" deb nomlanadi;

  
  

• Filiallarni shakllantirish orqali - to'liq egalik qiluvchi kichik venchur kapital firmalari. Bu asosiy kompaniyalardan tashqarida qilingan ixtirolarni rivojlantirish va o’zlashtirish uchun kreditlar beradigan jamg'arma shakli;

  
  

• Korporatsiyalarning venchur kapital firmalarining kapitalidagi ulushli ishtiroki orqali.

  
  

Notijorat venchur jamg'armasi faoliyatining o'ziga xos xususiyati shundaki, unda tegishli fan sohasida juda ko'p narsalarni tushunadigan emas, balki hozirgi paytda qaysi mahsulotlar va texnologiyalar talab qilinayotgani yoki bozor istiqbollarini anglaydigan mutaxassislar ishlaydi. Tabiiyki, bu odamlarning kasbiy tayyorgarligi olimlar tayyorlashidan tubdan farq qilishi kerak. Ular birinchi navbatda bozorni o'rganishlari kerak. Jamg'arma notijorat tashkiloti bo'lishi juda muhimdir. U innovatsiyalarni topish va targ'ib qilish bilan bog'liq tavakkalchilikka yo’l qo’ymasligi kerak. Ushbu sub'ekt intellektual mulkni sotishdan tushadigan daromadning bir qismini faqat uning yordamida topilgan texnologiyalar bozor mahsulotiga aylangandagina oladi. Bunday jamg’armalarning mavjudligi o'zlarining ilmiy mahsulotlarini tijoratlashtirishga sarmoya izlayotgan olimlarning vaqtlari va kuchlarini sarflamaslikka imkon beradi. Amerikalik oliy o'quv yurtlarining amaliyoti shuni ko'rsatadiki, yirik universitetdagi texnologik transferlar bo'yicha notijorat venchur fondi bozorga kiritilgan ilmiy mahsulotlardan "royalti" olish orqali yiliga yuz millionlab dollar daromad keltirishi mumkin. Venchur saroyadorning asosiy maqsadi venchur kapital firmalarini moliyalashtirish orqali o'z kapitalining uzoq muddatli o'sishini ta'minlashdir.

Venchur fondini moliyalashtirishning asosiy mezonlari quyidagilardan iborat:
1. Kuchli etakchilik. Venchur firmasi boshqaruv guruhidagi shaxslar katta tajribaga va tayyorgarlikka ega bo'lishi kerak, ular o'z ishlariga sodiq bo'lishlari, o'z sohalarida etakchi mutaxassis bo'lishlari kerak. Venchur sarmoyador yuqori darajadagi boshqaruv guruhiga va ikkinchi darajali loyihaga sarmoya kiritishni afzal ko'radi.
2. Loyihaning noyobligi. Bozorning noyobligi muhim shart hisoblanadi, chunki yangi mahsulot yoki xizmat raqobatli bo’lishi majbur bo'ladi va uni sotish hajmi besh yil davomida o'sib borishi kerak.
3. Investitsiya qilingan sarmoyaning yuqori rentabelligi. Qabul qilish uchun loyihani tavsiflashi kerak bo'lgan minimal rentabellik talab qilingan miqdorga, korxonani shakllantirish bosqichiga bog'liq, ammo odatda venchur sarmoyadort faqatgina foyda kamida 40-60% bo'lgan taqdirda manfaatdor bo’ladi.
Aslida, venchurni moliyalashtirish jarayoni to'rtta asosiy bosqichni o'z ichiga oladi:
1. Dastlabki baholash. Biznes-rejani qabul qilish bilan boshlanadi. Biznes-reja - bu venchur investorning talabdir. Unda loyiha g'oyalari shakllangan, maqsadlarni aniqlangan va sanoat va bozorni chuqur tahlil qilinga bo’lishi kerak. Taklif etilayotgan loyihaning qisqacha tavsifi biznes-rejaning eng muhim qismidir, chunki aynan shu asosda venchur sarmoyador korxonaning dastlabki qiymtini aniqlaydi.
2. Moliyalashtirish shartlari bo'yicha dastlabki kelishuv. Ushbu bosqichning vazifasi potentsial bitimning asosiy shartlarini aniqlashdir.
3. Chuqur tahlil qilish va baholash. Ushbu bosqich eng ko'p vaqtni oladi (1-3 oy). Unda kompaniya tarixi, biznes-reja, xodimlarning shaxsiy ma'lumotlari, kompaniyaning moliyaviy holati va potentsial iste'molchilar doirasi sinchkovlik bilan o'rganiladi, bashorat qilingan natijalarga pessimistik va optimistik baho beriladi.
4. Yakuniy tasdiqlash. Bitimning barcha tafsilotlari bilan memorandum tayyorlanadi. Unda o'tkazilgan tekshirishlar natijalari umumlashtiriladi, bitim shartlari va qoidalari batafsil tavsiflanadi. Ushbu ma'lumotlar tadbirkor va venchur sarmoyador tomonidan imzolanadigan rasmiy bitimning matnini asoslaydi.
Jamg'arma tomonidan venchur kapitalni moliyalashtirish shakli klassik bo'lishi mumkin - aksiyalarning katta qismini sotib olish (ko'pincha fondning nazorat paketi sotib olish holatida) yoki qo'shimcha.
Aktsiyalarni sotib olgandan so'ng, fond menejerlari nafaqat konsalting, balki mablag'larning maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshiradilar. Ushbu turdagi bir necha yillik hamkorlikdan so'ng (o'rtacha 5 yil) bozorga mahsulotlarning sinov partiyasi chiqariladi. Aynan shu daqiqada ishlab chiqilgan innovatsiyaning izchilligi va istiqbollari aniqlanadi. Agar venchur firmasi muvaffaqiyat qozonsa, uning qiymati dastlabki bilan taqqoslaganda bir necha baravar ko'payadi va fond sarmoyasi bilan bog'liq xatarlar oqlanadi. Aks holda, jamg'arma o'z mablag'larini to'liq yo'qotishi yoki maksimal darajada, hech qanday foyda olmasdan, kiritilgan mablag'larni qaytarishi mumkin. Venchur fondining foydasi 5-7 yil o'tgach o'z aktsiyalar paketini dastlabki investitsiyalarga nisbatan bir necha baravar yuqori narxda sotishga muvaffaq bo'lganda paydo bo'ladi.
Shunday qilib, venchur biznesining alohida ahamiyati quyidagicha:

• venchur-biznes ilmiy tadqiqotlarning butun an'anaviy tuzilishiga ta'sir ko'rsatadigan va mamlakatlar ijtimoiy ishlab chiqarishida tarkibiy o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan yangi hayotiy biznes ob’yektlarini yaratishga olib keladi;

  
  

• venchur biznes yuqori malakali mutaxassislarning ish bilan ta'minlanishini oshiradi;

  
  

• venchur biznes iqtisodiyotning an'anaviy tarmoqlarini texnologik qayta jihozlashga hissa qo'shadi;

  
  

• venchur biznes yirik korporatsiyalarni boshqaruv tamoyillari va tashkiliy tuzilmalarini takomillashtirishga undaydi;

  
  

venchur kapitali biznesi shuni ko'rsatadiki, uzoq muddatli maqsadlarni mo’ljal qilish venchur kapital shaklida maxsus kredit-moliya tizimini yaratishni talab qiladi.