O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
Balandlik mintaqalari. Tekislik sharoitida namoyon bo’lgan kenglik zonallik
tog’larda balandlik mintaqalik (vertikal zonallik) bilan almashinadi. Balandlik mintaqalik ham umumgeofafik qonuniyatlardan biri hisoblanadi. Balandlik zonallikning tarkib topishida xuddi kenglik, zonallikdagi kabi iqlim omili, issiqlik balansi asosiy rol o’ynaydi. Lekin tekisliklarda va tog’larda iqlimning almashinish sabablari bir xil emas. Tekisliklarda iqlimning o’zgarishi geografik kenglikning o’zgarishiga bog’liq bulsa, tog’larda joyning absolyut balandligini o’zgarishiga bog’liq. Tog’larda yuqoriga ko‘tarilgan sari atmosferaning zichligi va qalinligi kamaya boradi, quyosh radiatsiyasining intensivligi orta boradi. Havoning siyraklashishi natijasida yerning uzun tulqinli nur tarkatishi yanada tezlashib, haroratning pasayishiga olib keladi. Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarning salmog’i orta boradi. Tog’larda harorat gradiyenti tekisliklardagiga nisbatan bir necha yo’zlab hissa kattadir. Bu yerda har 1000 m balandlikda harorat o’rtacha 6°S ga pasayadi. Yuqoriga kutarilgan sari yog’in miqdori ko’p ayib borib, ma’lum balandlikdan keyin yana kamayadi. Yogin eng ko’p yogadigan balandlik mintaqa chegarasi sernam o’lkalardan qurg’oqchil o’lkalar tomon ko’tarila boradi. Masalan, sernam mintaqa Alp tog’larida 2000 m, Kavkazda 3000 m O’rta Osiyoda 4000 m ga yaqin, Markaziy Osiyoda esa undan ham balandda joylashgan. Tog’larda balandlik mintaqalar va ularning strukturaviy tuzilishi nihoyatda xilma-xil. Balandlik zonalikning rang- barang bo’lishi tog’ tizimining geografik o’rniga, muayyan landshaft zonasida joylashishiga, tevarak-atrofdagi tabiiy geografik sharoitga va dengiz sathidan balandligiga bog’liq. Masalan, Tyanshan tog’ tizimining shimoliy yon bag’rida V.M.Chupaxin tog’oldi tekislik cho’l (800-1100 m), tog’oldi tekislik chala cho’l (900-1300 m), tog’oldi - o’rtacha baland tog’ o’rmon-utlok-dasht (1300-2900 m), baland tog’ utaok va utlok-dasht (2700-3700 m), glyatsial -nival (3500-3700 m dan yuqori) landshaft mintaqalarini ajratgan. Tundra zonasi kengligida joylashgan Birranga tog’idagi balandlik mintaqalar arktik tundra va arktik sahrodan tarkib toptan. Tog’lardagi landshaftlarniit balandlik mintaqalanishi kenglik zonalligini takrorlamaydi va ular o’zaro o’xshash ham emas. Balandlik mintaqalik kenglik zonallik hodisasining bir ko’rinishidir. Shuning uchun ham tog’ landshaftlari azonal hosila emas. Kenglik zonallik nisbatan o’zining oddiy strukturasi bilan farq, kilsa, tog’ o’lkalarining landshaft oblastlari murakkab strukturasi bilan farq qiladi. Birok, tog’ landshaftlarining strukturasi faqat vertikal yunalishda o’zgarib kolmasdan, ayrim xollarda gorizontal yunalishda ham o’zgaradi. Bunday hodisa meridional ravishda katta masofaga cho’zilib yotgan tog’lar uchun harakterli. Masalan, Uran tog’larida shimoldan janubga qarab tundra, o’rmon tundra, tayga, aralash o’rmonlar, o’rmon dasht va dasht tog’- kenglik zonalari birin-ketin almashinib boradi. Osiyoning Tinch okean kirg‘og‘i bo’ylab Chukotka yarim orolidan Koreya yarim orligacha cho’zilib yotgan o’rtacha balandlikdagi tog’larda tundra, o’rmon tundra, tayga, aralash o’rmonlar, keng bargli o’rmonlar, nam subtropik o’rmonlar ham ketma-ket almashinadi. Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|