O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»
Yüklə 3,31 Mb.
|
|
T/n
Okean zonalari T/n Quruqlik zonalari 1. Qutbiy (arktika) 1. Arktika (muz saxrosi) 2. Qutbyoni (subarktika) 2. Subarktika (tundra va o’rmon tundra) 3. Mo’tadil 3. Mo’tadil (tayga, keng bargli o’rmonlar, dasht) 4.
4. Quruq (o’rta dengiz) va nam subtropiklar, cho’lning shimoliy qismi (5) 5. Tropik (passat) 5. Tropik cho’llar va (6) savannalar 6. Ekvatorial 7. Ekvatorial o’rmonlar 7. Tropik (passat) 8. Savannalar va (9) tropik 9. Cho’llar 8. Subtropik 10. Quruq va nam ' subtro-piklar 9. Mo’tadil 11. Mo’tadil (dashtlar va aralash. o’rmonlar) 10. Qutbyoni (subantarktik a) 12. Qutbyoni 11. Qutbiy (antarktika) 13. Antarktidaning muz zonasi Dunyo okeanida landshaft sferasining ikki yaruslik bo’lishi suv yo’zasidagi geografik zonalardan tashqari suv tagida ham tabiat zonalarini shakllanishiga imkoniyat yaratgan. Lekin, okean tagidagi zonalarning soni yuzadagi zonalarning soniga nisbatan kamroq. Dunyo okeani tagidagi geografik zonalar tizimi arktika, subarktika, shimoliy mo’tadil, ekvatorial tropik, janubiy mo’tadil, subantarktika va antarktaka zonalaridan tarkib topgan. Sektorlik. Quruqlikdagi kenglik bo’ylab cho’zilgan geografik mintakdlar issiqlik rejimi, asosiy havo massalari va ularning sirkulyatssiyasi harakteriga qarab ajratilgan bulsada, har qaysi mintaqa o’zining ichki doirasida namlanishi, kontinentalligi, morfostrukturasi jixatidan bir xil emas. Xatto bir xilda bo’lgan morfostrukturalarda ham sektorlik farqlar nihoyatda aniq seziladi. Sektorlikka birinchi bo’lib A.A.Grigorev va undan keyin A.I.Yaunputnin e’tibor bergan. Sektorlik asosida havo massalarining xususiyatlarini, ularning tarkibidagi namlik miqdorini va fasliy ritmiklikni geografik mintaqalar bo’ylab uzoqlik o’zgarishi yotada. Ma’lumki, materiklarni namlanishi uchun okeanlar asosiy manba hisoblanadi. Okeandan materik ichkarisiga borgan sari havo namligi va yogin miqdori kamaya boradi. Xatto ayrim mintaqalarda yillik yogin miqdori okean buyiga nisbatan materik ichkarisida, kontinental sharoit okibatida 3-5 marta kam bo’ladi. Natijada materiklarda va aksariyat geografik mintaqalarda sektorlar hosil bo’ladi. Materiklarning aksariyat geografik mintaqalarida ikkita okean buyi va bitta kontinental sektor ajratiladi. Qutbiy oblastlarda va kugbyoni mintaqalarida issiqlikning yetishmasligi sababli hama joyi uta namlangan. Shuning uchun bu yerda sektorlik boshqa mintaqalarga nisbatan kuchsiz ifodalangan. Shimoliy Amerika va Yovrosiyo subarktika miktakasida ikkitadan okean buyi va bittadan kontinental sektor ajratiladi. A.A.Grigorev hududning morfostruktura farqlariga ko’ra Yovrosiyoning subarktika mintaqasida 7 ta sektor ajratgan. Shundan 4 tasi –G’arbiy subarktika, Sharqiy Yevropa, Sharqiy Sibir va Uzoq Sharq subarktikasi asosiy sektor va 3 tasi o’tkinchi sektor hisoblanadi. A.G.Isachenko Yevrosiyoning mutadil mintaqasida nam atlantika buyi yoki G’arbiy Yevropa, Markaziy Yevropa, Sharqiy Yevropa, kontinental yoki Sharqiy Sibir o’tkinchi kontinetal va nam mussonli Tinch okean buyi sektorini ajratgan. Ayrim materiklarda va mintaqalarda esa sektorlarning soni juda kam. Afrikaning tropik mintakdsida ikkita sektor – g’arbiy passatli arid va Sharqiy nam mussonli sektorlar vujudga kelgan. Materiklarniig okean buyi sektori bilan kontanental sektorida kenglik zonallikning namoyon bo’lishi bir xil emas. Kontinental sektorda kenglik zonallik aniq ifodalangan harkterga eta bo’lib, unda landshaft zonalari bir-biridan yaqqol ajralib turadi, okean buyi sektorida esa aksincha, kenglik zonallik ancha silliklashgan va ularning chegarasida keskin farqlar uncha sezilmaydi. Har bir landshaft zonasi bir sektordan ikkiichi sektorga utishda tabiiy geografik sharoitning sezilarli darajada o’zgarishiga duch keladi. Masalan, Yevrosiyo tayga zonasining Sharqiy Yevropa, Garbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq sektorlarida joylashganligi va shu sektorlarning tabiiy sharoitini hamda harakterli regional xususiyatlarini o’zida aks ettirishidir. Quruqliklarda geografik zonallikning namoyon bo’lishi ni umumsayyoraviy modeli umumlashtirilgan gipotetik (faraziy) materikda kursatilgan. |