O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Vegetativ funktsiyalarning boshqarilishida retikulyar formatsiya, miyacha va po’stloq osti yadrolarining ahamiyati.
Retikulyar formatsiyaning ahamiyati. Retikulyar formatsiya markaziy nerv sistemasining turli bo’limlariga aktivlashtiruvchi va tormozlovchi ta’sir ko’rsatib, organizmning vegetativ funktsiyalarini boshqaruvchi nerv markazlarining aktivligini ham muayyan darajada saqlaydi. Retikulyar formatsiya nerv markazlariga ham tonuslovchi ta’sir ko’rsatadi. Retikulyar formatsiyaning ixtisoslashgan tuzilmasi bo’lmish tomir harakatlantiruvchi bulbar markaz funktsiyalari misol bo’la oladi. Bu markaz orqa miyadagi segmentar tomir harakatlantiruvchi markazlar faoliyatini integrallaydig va tonusini saqlaydi.
Retikulyar formatsiyaning aktivlashtiruvchi funktsiyasi simpatik nerv sistemasining adaptatsiontrofik funktsiyasiga asos e’tibori bilan o’xshash ekanligini uqdirib o’tmoq kerak. Retikulyar formatsiya organizmni «faoliyatga sozlaydi» va markaziy nerv sistemasining aktiv tiyrak holatini ta’minlaydi, simpatik nerv sistemasi esa periferik organlarning, shu jumladan skelet muskullari va retseptor apparatlarning faoliyat uchun zarur holatini vujudga keltiradi. SHunga ko’ra, simpatik nerv sistemasiga retikulyar formatsiya bilan funktsional jihatdan bir deb qaralishi mumkin. Bu sistema retikulyar formatsiyaning periferiyaga ta’sirini o’tkazuvchi tuzilma hisoblanadi. Retikulyar formatsiyada adrenalin (yoki noradrenalin) hosil bo’lishi aniqlanganligi retikulyar formatsiya bilan simpatik nerv sistemasining o’zaro bog’langanligini ko’rsatadi. Retikulyar formatsiyada adrenalin nerv impulslarining mediatori sifatida rol o’ynasa kerak. Adrenalin kiritilganda retikulyar formatsiya tonusi oshadi, natijada katta yarim sharlarga retikulyar formatsiyaning aktivlashtiruvchi ta’siri kuchayadi. Emotsional holatlarda buyrak usti bezlaridan ajralib chiqadigan adrenalin retikulyar formatsiyaga ta’sir etib, simpatik nerv sistemasining qo’zg’alish effektlarini oshiradi va uzaitiradi.
Vegetativ funktsiyalarning boshqarilishida miyachaning ahamiyati. Vegetativ nerv sistemasiga va undan innervatsiyalanadigan organlarga miyacha ham ta’sir etadi. Miyacha olib tashlangach yoki ta’sirlangach ichki organlarning turli funktsiyalari buzilishi, jumladan yurak faoliyatining va tomirlar tonusining o’zgarishi shundan guvohlik beradi. Miyacha olib tashlangada vegetativ nerv sistemasining holatidagi o’zgarishlar L.A.Orbeli laboratoriyasida ayniqsa mukammal tekshirilgan. Bu laboratoriyada miyacha olib tashlangach hazm yo’lining motor faoliyati, jumladan periodik faoliyati, me’da va ichak bezlarining sekretor funktsiyasi susayishi, shuningdek simpatik nerv sistemasining holati o’zgarganligidan guvohlik beruvchi boshqa bir qancha effektlar paydo bo’lishi ko’rsatib berildi. Shunga asoslanib, L.A.Orbeli ixtiyoriy va reflektor harakatlarni uyg’unlashtirishdagina emas, vegetativ funktsiyalarni uyg’unlashtirishda ham miyacha qatnashadi, deb hisobladi. Vegetativ nerv sistemasidan innervatsiyalanadigan organlarga miyacha retikulyar formatsiya va gipotalamus orqali ta’sir ko’rsatadi.
Vegetativ funktsiyalarning boshqarilishida po’stloq ostidagi tuzilmalarning roli. Po’stloq ostidagi yadrolar, jumladan targ’il tana organizmning murakkab shartsiz reflektor reaktsiyalarida qatnashadi, bu reaktsiyalarda vegetativ va somatik komponentlar hamisha mavjud bo’ladi. Po’stloq ostidagi yadrolar qo’zg’alganda vegetativ reaktsiyalar ro’y berishi mumkin, chunki bu yadrolar miya stvolining retikulyar formatsiyasiga va gipotalamusga bevosita bog’liq. Sog’lom itga ta’sir etilganda ko’pgina ichki organlar funktsiyasi o’zgarishini V.YaDanilevskiy aniqlagan. Bu fakt targ’il tananing vegetativ nerv sistemasiga ta’sir etishini ko’rsatadigan dalildir. Gipotalamusning simpatik yadrolariga ham, parasimpatik yadrolariga ham ta’sir etadigan neyronlar gruppasi targ’il tanada bo’lsa kerak.
Vegetativ funktsiyalarning boshqarilishida miya katta yarim sharlari po’stlog’ining roli. It miyasi yarim sharlari po’stlog’ining ba’zi qismlariga ta’sir etilsa, nafas, yurak urishi, tomirlar tonusining o’zgarishi aniqlangan. Katta yarim sharlar po’stlog’ining turli qismlariga ta’sir etilganda ko’pgina vegetativ funktsiyalar o’zgarishini keyinchalik V. M. Bexterev, N. A. Mislavskiy, J. Fulton va boshqa tadqiqotchilar — fiziologlar va neyroxirurglar kuzatishgan. J Fultonning fikricha, vegetativ funktsiyalarning boshqarilishida yarim sharlar po’stlog’ining peshona bo’laklari ayniqsa katta rol o’ynaydi. Peshona bo’laklariga ta’sir etilganda nafas, ovqat hazm qilish, qon aylanishi, jinsiy funktsiya o’zgaradi, shuning uchun vegetativ nerv sistemasining oliy markazlari katta yarim sharlar po’stlog’ining oldingi bo’limlarida deb hisoblashadi.
Vegetativ funktsiyalarning boshqarilishida katta yarim sharlar po’stlog’ining rolini tushunmoq uchun elektrofiziologik tadqiqot usullari hamda shartli reflekslar metodining ishlab chiqilishi va qo’llanilishi tufayli g’oyat qimmatli natijalar olindi.
Yuzaga chiqarilgan potentsiallarni tadqiq qilish tajribalari afferent impulslar ichki organlarning retseptorlaridan katta sharlar po’stlog’iga birinchi va ikkinchi somatosensor zonalar orqali kelishini ko’rsatdi. Odam miyasi katta yarim sharlar po’stlog’ining ayrim nuqtalariga Roland egatining orqasidan yoki Silviy egatining yaqinidan ta’sir etilsa, ichki organlar bilan bog’langan ba’zi sezgilar kelib chiqadi, masalan, ko’ngil ayniydi va defekatsiyaga intilish paydo bo’ladi. Yarim sharlar po’stlog’ining boshqa bir qancha nuqtalariga asosan peshona bo’lagi bilan tepa bo’lakka ta’sir etilsa, vegetativ reaktsiyalar ro’y beradi: yurak faoliyati, arterial bosim miqdori va nafas ritmi o’zgaradi, so’lak oqadi, ichak harakatga keladi, kishi qusadi.
Ko’p tadqiqotchilarning fikricha, limbik sistema, yoki vistseral miya degan sistemaning tarkibiga kiruvchi nerv tuzilmalari: gippokamp, belbog’ pushta, bodomsimon yadrolar ichki organlar faoliyatining boshqarilishida muhim rol o’ynaydi. I. P. Pavlov maktabi katta yarim sharlar po’stlog’ining ichki organlar funktsiyasini boshqarishda qatnashadigan neyronlariga interoretseptiv analizatorning po’stloqdagi uchlari deb qaraydi.
Katta yarim sharlar po’stlog’ining shu effektor ta’sir ko’rsatish yo’llari yaqinda elektrofiziologik va morfologik tadqiqotlarda aniqlandi.
Hayvonlar va odamning katta yarim sharlar po’stlog’ida miya stvolining retikulyar formatsiyasiga tushuvchi yo’llar orqali bog’langan birqancha zonalar borligi aniqlandi. Bu zonalar sensomotor po’stloqda, peshonaning o’z harakatlantiruvchi maydonchasida, belbog’ pushtada, chakkaning yuqori pushtasida va ensa atrofidagi sohada joylashgan. Impulslar yarim sharlar po’stlog’ining shu zonalaridan pastga tushuvchi (kortikofugal) yo’llar orqali retikulyar formatsiyaga kiradi, undan esa gipotalamusga va gipofizga o’tadi.
Vegetativ funktsiyalarning bosh miya po’stlog’i tomonidan boshqarilish mexanizmlarida peshona bo’lagidan va po’stloqning belbog’ pushtasidan gipotalamusga boruvchi to’g’ri yo’llar ham muhim rol o’ynaydi.
Vegetativ funktsiyalarni katta yarim sharlar po’stlog’i kontrol qilishiga imkon beradigan tolalardan bir qismi piramidal yo’llar orqali o’tadi. Bu tolalar qirqib qo’yilganda gavda temperaturasi pasayadi, miya po’stlog’ining ba’zi qismlari ta’sirlanganda arterial bosim o’zgarishlari yo’qoladi yoki kamayadi.
Vegetativ nerv sistemasidan innervatsiyalanadigan organlar funktsiyasining boshqarilishida bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining ahamiyati va katta yarim sharlar po’stlog’idan periferik organlarga impulslar o’tkazishda vegetativ nerv sistemasining roli tajribada ychki organlar faoliyatining o’zgarishiga doir shartli reflekslar hosil qilishda yaqqol ko’rinadi. Ko’pgina tadqiqotlarga qaraganda, hayvonlar va odamda vegetativ nervlardan innervatsiyalanadigan barcha organlar faoliyatini shartli refleks metodi bilan o’zgartish mumkin.
Odamni gipnoz qilib ishontirish ustidagi tajribalar ham ko’pgina ichki organlarga bosh miya po’stlog’ining ta’sir etishini ko’rsatuvchi dalillar beradi. Ishontirish yo’li bilan yurak urishini tezlatish yoki siyraklatish, tomirlarni kengaytirish yoki toraytirish, buyraklarning siydik ajratishini kuchaytirish, ter chiqartirish, modda almashinuvi protsesslarining intensivligini 20—30% o’zgartish mumkin.
Katta yarim sharlar po’stlog’ining ta’siri shu qadar ravshan ko’rindiki, odam yurak urishini ixtiyoriy ravishda tezlata oldi, gavdasi sovuganda kuzatilgani kabi sochini tikka qila oldi, terisini burishtira oldi, qorachiqlarning diametrini ixtiyoriy ravishda o’zgartira oldi (qorachiqlar diametri ko’z rangdor pardasining silliq muskullari tonusiga bog’liq).