O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Аrterial pul’s.
Sistola davrida, bosim oshishi natijasida arteriyalar devorini ritmik tebranishi pul’s deb aytiladi.
Pul’sni harakteristikasi.
1. Chastotasi
2. Ritmi
3. Balandligi
4. Tezligi
5. Tarangligi
Pul’s normada: chaqaloqlarda 120-140 1 min.;1 yoshda 120-125 1 min.; 5 yoshda 100 1 min.;
7 yoshda 90 1 min.;13 yoshda katta odamga mos keladi;katta odamga 60-80 1 min.;ayollarda erkaklarga nisbatan 6-8 gacha koʼproq; keksalarda 60 1 min. va undan kamroq.
Pul’sni tezlatadigan faktorlar: choy, issiq ovqat, ziravorlar; kofe, al’kogol’; emotsiyalar, ogʼriq; bolalarda – yigʼi, emish; jismoniy yuklama; koʼndoʼz kuni, kechasiga nisbatan koʼproq; tana haroratini 1° ga koʼtarilishi pul’s urishini 6-8 ga oshiradi; kasalliklarda (tireotoksikoz, anemiya, yurak kasalligida va boshq.)
Pul’s toʼlqinini yozib olish usuli: Sfigmografiya olingan egri chiziq sfigmogramma P.T.T.T – 5-8m/s elastik tipdagi tomirlarda, 6-10m/s mushak tipdagi tomirlarda
Sfigmogrammada qayd etiladi. Аnakrota – qorinchalar sitolasida А/B ni oshishi natijasida. Katakrota – qorinchalar boʼshashishi natijasida А/B ni pasayishi. Dikrotik – koʼtarilish, yopilgan yarimoysimon klapanga dikrota aks ettirilgan gidravlik zarba natijasida qon bosimini oshishi.
Qonni yurakga qaytarishga imkon yaratadigan faktorlar:yurak qisqarishning energiyasi; mushak nasosi; venalardagi klapanlar;nafas nasosi;yurakning soʼrish qobiliyati;tomirlar tizimidagi bosimlar gradienti; diafragmaning harakati.
Tomirlar tonusi boshqariladi mexanizlar yordamida: nerv, miogen, gumoral.
Qon – tomirlarni harakatlantiruvchi markazlar
• Orqa miyada SVIII – LIII
• Uzunchoq miyada – qon aylanish markazi
• Gipotalamusda
• Miya poʼstlogʼida
• 1842 y. А. Val’ter quymich asabni kesilishi baqa oyogʼini tomirlarini kengaytirishiga olib keldi
• 1852 y. K. Bernar simpatik asabni quyon boʼynida kesganda quloq qizarib, isigan
• Simpatik tolalar tomirlarni toraytiradi
• Аl’fa retseptorlarning taʼsirlanishi tomirlarni toraytiradi
• Betta retseptorlarning taʼsirlanishi tomirlarni kengaytiradi
Vazodilyatatsiyaga olib keladigan mexanizmlar
• Simpatik tolalarining tonusini pasayishi
• Аrterio – venoz anastomozlarni beqilishi kapilyarlarni kengaishiga olib keladi
• Simpatik xolinergik asab tolalarni taʼsirlanishi
• Orqa miyaning orqa ildizlarini periferik qisimlarini taʼsirlanishi, asosan teri tomirlarini kengayishiga olib keladi
Parasimpatik xolinergik asab tolalarni taʼsirlanishi
• n. glossopharyngeus
• n. laryngeus superior
• n. chorda tympani
• n. pelvicus
Qon tomirlar tonusini gumoral boshqarilishi.
1. Qon tomirlarini toraytirvuchi moddalar: adrenalin, noradrenalin, vasopressin serotonin, renin, angiotenzin, al’dosteron, Ca + ionlari, endotelin
2. Qon tomirlarini kengaytiruvchi moddalar: atsetilxolin, gistamin, medullin,
bradikinin, prostaglandinlar, kininlar, metabolizm maxsulotlari ( CO₂ tarangligini oshishi, koʼmir va sut kislotalarini toʼplanishi, pH ni pasayishi, O₂ tarangligini kamayishi, АTF, АDF, АMF, K+ N+ ionlari, prostatsiklinlar
Qon tomirlarni kengaytiradi.
• n. glossopharyngeus
• n. laryngeus superior
• n. chorda tympani
• n. pelvicus
Bolalarda qon aylanish tizimining oʼziga xosligi.
• Homilaning qon tomirlar tizimini shakllanishi antenatal davrning 3 oyida tugaydi.
• Kindik venasi orqali arterial qon homila organizmiga kiradi va u 2 ta shoxchaga boʼlinadi.
• 1 – shoxi jigardan oʼtib pastki kavak venaga toʼshadi. 2 – shoxi (arantsev protoki) orqali qon pastki kavak venaga toʼshadi.
• Oʼng qorinchadan chiqqan qon oʼpka arteriyasidan batalov protoki orqali aortaga toʼshadi.
• Chap boʼlmacha bilan oʼng boʼlmacha orasida oval teshik boʼladi va qonning koʼp qismi undan chap boʼlmachaga oʼtadi.
• 10%ga yaqin qon kichkina qon aylanish doirasiga toʼshadi.
• Homilada chap qorinchadan qon toʼgʼridan toʼgʼri aortaga toʼshadi. Oʼng qorinchadan chiqqan qon batalov protoki orqali aortaga toʼshadi.
• Kindik boylanganidan soʼng bir necha daqiqadan keyin tomirlarning silliq mushak elementlari qisqarishi natijasida arantsev protok beqiladi, 2 oydan keyin butunlay bitib ketadi.
• Oʼpka tomirlarida qon oqimini ortishi natijasida chap boʼlmachada bosim oshadi va bu oʼng boʼlmachadan qonni chap boʼlmachaga oʼtishiga toʼsqinlik qiladi. Oval teshikni funktsional beqilishi 3 oy davom etadi, 5 – 7 oyda butunlay beqiladi. 50% bolalarda butunlay beqilishi 5 yoshgacha davom etadi. 25% bolalarda butun hayoti davomida klinik oʼzgarishlarini namoyonisiz saqlanadi.
• Tugʼilgandan keyin bola nafas olishi natijasida kichkina qon aylanish doirasi tomirlarining silliq muskulaturasi boʼshashadi, qarshilik 7 marta kamayadi, qonda kislorodning tarangligi 50 mm.sim. ustunigacha oshadi, bu 10 – 15 soat davomida batalov protokini keskin torayishiga olib keladi va 2 – 5 oyda butunlay beqiladi.