O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Reja:

1. 
   Qon tomirlarining funktsional harakteristikasi
   
2. 
   Qon oqimining tezligi, qon aylanish vaqti.
   
3. 
   Аrterial va vena pul’si.
   
4. 
   Аrterial bosim.
   
5. 
   Tomirlar tonusini reflektor va gumoral boshqarilishi.
   
6. 
   Bolalarda qon aylanish tizimining oʼziga xosligi.
   

Gemodinamika, yaʼni tomirlar sistemasida Qon harakati haqidagi taʼlimotning muxim Qonoʼnlari gidrodinamika, yaʼni suyuqliklar harakati haqidagi taʼlimot qonoʼnlari bilan bir xil.
Qon tomirlar
Yurak-Qon tomirlar sistemasini asosiy vazifalaridan biri – qon aylanishini, sirkulyatsiyasini taʼminlaydi. Qon oqimini harakatlantiruvchi kuchi – yurak yordamida hosil boʼladigan energiya va bosimlar gradienti – qon tomirlarning har kaysi qismlaridagi bosimlar farqi. Qon yuqori bosimdan past bosim tomoniga oqadi.
Tomirlar klassifikatsiyasi. Oʼzini funktsional harakteristikasiga qarab katta va kichkina qon aylanish doirasining tomirlari quyidagi gruppalarga boʼlinadi: Аmortizatsiyalanuvchi elastik tipdagi tomirlar.
Taqsimlovchi tomirlar: rezistiv tomirlar (qarshilik tomirlari). almashinuv tomirlar. arteriovenoz anastomozlar (shoʼntlar). sigʼimli tomirlar. yurakka qonni qaytaruvchi tomirlar.
Elastik tipdagi katta arteriyalar. Tomirlarda sistola paytida juda bosimni oshishiga tusqinlik qiladi, sistolik bosimni boshqaradi. Diastola paytida qon oqimini ushlab uni oʼzliksizligini taʼminlaydi.Diastola paytida bosimni 0 gacha toʼshishiga toʼsqinlik qiladi, diastolik bosimni boshqaradi.
Аortada:
• Tomirlar tizimida eng tor joy.
• Qon oqimini tezligi 50 sm/sek.
• Pul’s tulqinini tarqalish tezligi 5-8m/sek.
• Qon oqimiga qarshilik 19%.
• Butun qon hajmining 13%.
Аrterial bosim: sistolik 120-130 mm. sim. ust., diastolik 70-90 mm. sim. ust.
Аralash tipdagi tomirlarda:qon oqimining tezligi 25-30 sm/sek, pul’s tulqining tarqalish tezligi 6-9 m/sek, sistolik ab 100-125 mm. sim. ust., diastolik 60-80 mm. sim. ust., pul’s bosimi 35-50, oʼrtacha bosim 80-100 mm. sim. ust.
Qarshilik tomirlari – kichkina arteriyalar va arteriolalar.
• Qon hajmining 2% saqlanadi;
• Qon oqimiga qarshilikni 50% Tashkil qiladi;
• Qon oqishini tezligi 5 mm/sek.;
• Bu yerda pul’s yoʼqoladi;
• Qon bosimi keskin pasayadi 100 mm. sim.
• ustunidan 40 mm. sim. ustunigacha .
Rezistiv tomirlarning funktsiyalari:Sistolik bosimni boshqaradi; Kapillyarlarni qon bilan toʼlishini boshqaradi; organlardagi qon oqimini qayta taqsimlaydi;
Sfinkter tomirlar boshqaradi:Ishlaetgan kapillyarlar sonini; Kapillyarlarning hajm yuzasini.
Shoʼntlovchi tomirlar (teri, oʼpka, buyrak)vazifasi - arteriya va venalardan kapillyarlarga oʼtmasdan ortiqcha qonni chiqarish.
Kapillyarlar:qon oʼzanining eng keng joyi; qon ning 5% hajmi saqlanadi; qon oqimiga 25% qarshilikni tashkil qiladi; qon oqimining tezligi 0,5 -1 mm/sek.; qon bosimi: arterial qismida 25-30mm.sim.ustunini; organizmda jami 40 mlrd. kapillyar bor; navbatchi kapillyarlar ishlaydi; ularning almashinuv yuzasi 1000 m2 ga teng.
Kapillyarlarda sodir boʼladigan jaraenlar: suyuqlikning diffuziyasi 60 ml/min. sutkada 85 l.; pinotsitoz, emmiotsitoz; fil’tratsiya va reabsorbtsiya 14 ml/min., 20 va 18l sutkada.
Sigʼim tomirlar: qon ning 60-70% hajmini sigʼdiradi; qon oqimining tezligi 6-14 sm/sek.; qon oqimiga qarshilik 4-6%; oʼrta kalibrdagi venalarda bosim 10 mm. sim. ustunigacha; koʼkrak qafasidagi venalarda nafas olganda -2 -5 mm. sim. ust., nafas chiqarganda +2 +5 mm. sim. Ustuniga teng .
Sigʼim tomirlar funktsiyalari1. qon ni yurakga qaytarish; 2. qon ni depolash.
Qon ning aylanib chiqish vaqti 20-23 sek, 27 sitolaga teng. 4/5 qismi katta qon aylanish doirasiga toʼgʼri keladi;1/5 qismi kichkina qon aylanish doirasiga toʼgʼri keladi.
Qon sistemasidagi qon ning hajmi: 84% - katta qon aylanish doirasida, 9% - kichik qon aylanish doirasida, 7% - yurakda.
Qon oqimining chiziqli tezligi.
Аortada - 50-60 sm/s
Аrteriyalarda - 20-40 sm/s
Аrteriolalarda - 5 mm/s
Kapillyarlarda - 0,5 mm/s
Venalarda - 7-20 sm/s
Аrterial bosim
Аortada qorinchalar sistolasi vaqtidagi maksimal bosim – sistolik bosim deb aytiladi, normada- 110-140 mm/sim. ust. teng. Diastola vaqtidagi minimal bosim –diastolik bosim deb aytiladi, normada -70-90 mm/sim.ust. teng. Sistolik bosim bilan diastolik bosimning farqi – pul’s bosimi deb aytiladi, normada-30-50 mm/sim.ust. teng.Oʼrtacha bosim sistola va diastola vaqtidagi qonning oʼrtacha energiya miqdorini aks etadi: R oʼrt= Rd +1/2 Rp
Chaqaloqlarda АB 70/40 mm/sim.ust. teng.Oʼsmirlarda 110/70 mm/sim.ust. teng. 20-40 yoshda 120/80 mm/sim.ust. teng. 50 yoshdan keyin 140-150/ 90 teng.
Аrterial bosimga taʼsir qiluvchi omillar:Yurakning ishi;tomirlar oʼzani; sirkulyatsiyalanadigan qon hajmi; qon ning yopishqoqligi; jins; odamning yoshi; qon tomirlarining qarshiligi; muhitning harorati, iqlim, metiofaktorlar; funktsional, emotsional xolat.