O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Nazorat savollari:
1. Vitaminlar qachon o`rganilgan?
2. Vitamin deganda nima tushuniladi?
3. Gipovitaminoz, avitaminoz nima?
4. Suvda eriydigan vitaminlarni ayting?
5. Yog`da eriydigan vitaminlarni ayting?
6. Modda va energiya almashinuvi jarayonlarida vitaminlar nimalar tarkibida ishtirok etadi?
7. Vitaminlar etishmovchiligidan kelib chiqadigan kasalliklar tug`risida ayting.
8. Energiya almashinuvini tushuntiring.
9. Asosiy almashinuv dyoranda nima tushuniladiq
10. Asosiy almashinuv erkak va ayollarda qancha kalloriyaga tug`ri keladi.
MAʼRUZA № 6. ASAB MARKAZLARI. ASAB MARKAZLARINING XOSSALARI. MARKAZIY NERV TIZIMINING REFLEKTOR TAMOYILI.
Reja:

1. 
   Nerv sistemasining organizm faoliyatidagi axamiyati
   
2. 
   Nerv markazlari, ularning fiziologik xossalari
   
3. 
   Markaziy nerv sistemasining xususiy fiziologiyasi
   
4. 
   Vegetativ nerv sistemasi
   

Tayanch so`z va iboralar
Refleks, Neyron, Efferent neyron, Retsentor, Glial xujayra, Dendrit, Funktsional sistema, Afferent, Astrotsitlar, Oraliq(kontakt) neyron, Oligodenrotsitlar, Akson,

1. 
   Nerv sistemasining organizm faoliyatidagi axamiyati
   

Tirik organizmlar tashqi va ichki muxit o`zgarishlariga doimo bir butunligicha javob beradi. Bunda to`qimalar va organlarini birlashtirishda, shuningdek bir butun organizmning muxit o`zgarishlariga moslashtirishda markaziy nerv sistemasining axamiyati juda katta. Nixoyatda murakkab bo`lgan odam organizmidan sistemalilik ko`p pag`onalidir. Odatda yuqori pag`onadagi sistemalarga pastki pag`onadagilari bo`ysunadi va birlamchilar birlamchilar tomonidan boshqarilib turiladi. Markaziy nerv sistemasini boshqaruvchi sistemalarning yuqori pog`onasi desa bo`ladi.
Sistemalarni tashkil qiluvchi organlar va turli sistemalar orasida uzluksiz axborot almashinuvi ro`y berib turadi. Nerv sistemasi o`tkazadigan axborotlar turli impulslar shaklida bo`lib, bu impulslar bir-biridan chastotasi, guruxlarga birlashishi, guruxlarni tashkil qilgan impulslar soni va ular o`rtasidagi masofa bilan farqlanadi. Anna shu impulslar yordamida boshqarish jarayoni yuzaga chiqadi, organ va sistemalar o`zaro ta'sirlanadi, xatti-xarakatlar shakillanadi, organizm o`zgaruvchan sharoitlarga moslashadi.
Nerv sistemasining asosiy faoliyat mexanizm-refleksdir. Refleks so`zi lotincha bo`lib, qaytaraman degan ma'noni bildiridi. Refleks yuzaga chiqishi uchun uning morfologik asosi-reflektor yoy mavjud bo`lishi shart. Reflektor yoy besh qismdan iborat bo`ladi.
1. Reseptor-tashqi yoki ichki muxitning muayyan ta'sirotlarini qabul qilishga ixtisoslashgan gap tuzilma;
2. Reseptorda xosil bo`luvchi impulslarni nerv markaziga etkazuvchi afferent (sezuvchi) neyron;
3. Odatda orqa yoki bosh misda joylashgan nerv markazi (oraliq neytronlar);
4. O`z aksoni yordamida ispulsni markazdan ishchi organga etkazuvchi efferent (xarakatlantiruvchi) neyron;
5. Tegishli faoliyatni bajaruvchi ishchi organ (effektor)-muskul yoki bez. Chin refleks vujudga kelishi uchun qo`zg`alish reflektor yoyning xamma qismlaridan o`tishi kerak.
Tabiiy sharoitda kuzatiladigan reflektor reaksiyalar ancha murakkab. Ularning yuzaga chiqarilishinida markaziy nerv sistemasining turli qismlari ishtirok etadi, bu reaksiyalar aniq bo`lishi va maqsadga etishini ta'minlashi uchun qaytar bog`lanishlarning axamiyati katta. qaytar afferentasiya asosida nerv markazi effektor faoliyatiga tegishli tuzatishlar kiritib turadi: faollik darajasi etarli bo`lmasa, u kuchaytiriladi, yuqori bo`lsa, susaytiriladi.
Reflektor faoliyatlarning ro`yobga chiqishganda ko`rsatilgan tuzilma va mexanizmlardan tashqari, solishtirishni va buyruqlarni shakllaydi xamda boshqa ishlarni amalga oshiradigan apparatlar ishtirok etadi. Bular P.K.Anoxinning fikricha, funksional sistemani tashkil qiladi.
Umurtqali xayvonlarning nerv sistemasi markaziy va periferik qismlarga bo`lanadi. Bosh va orqa miyalarning tarkibiy qismlari markaziy nerv sistemasini (MNS) tashkil qiladi. Periferik nerv sistemasi tugunlar va nervlardan iborat. Bosh miya, orqa miya va tugunlar ikki xil hujayralardan nerv va glial hujayralardan tuzilgan. Markaziy nerv sistemasining juda murakkab faoliyatlari asosan nerv hujayralari (neyronlar) bilan bog`liq.
Markaziy nerv sistemasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Nerv sistemasi organizmdagi hujayra, to`qima, organ sistemalar faoliyatiga uyg`unlashtirib xamda birlashtirib, integrativ faoliyatni bajaradi.
2. Nerv sistemasi organizmdagi tashqi muxit bilan aloqasini va muxit bilan bog`lanishini, shuningdek muxit o`zgarishlariga moslashishini ta'minlaydi.
3. Nerv sistemasi organizmning maqsadga erishishga qaratilgan xulq-atvorini shakllaydi.
4. Nerv sistemasi profik faoliyatga ega. Bu faoliyat o`sish, rivojlanish va moda almashinivuni boshqarishdan iborat.
Yuqorida aytib o`tilgan bu faoliyatlarning yuzaga chiqishi, nerv boshqarilishi deyiladi. Nerv to`qimasi yuqori qo`zg`aluvchanlikka ega bo`lganligi uchun kuchsiz ta'sirotlarni qabul qila olish qobiliyati; nerv sistemasida sodir bo`ladigan reaksiyalarning juda tezligi va nerv ta'sirotlarining aniq yo`nalishi kabi fiziologik xususiyatlari bor.
Neyron (nerv hujayrasi) nerv sistemasining asosiy fnuksional birligidir. Odamning miyasida 25 milliardga yaqin neyron mavjud. Periferik nerv sistemasida kiruvchi tugunlardagi nerv hujayralar soni 25 million atrofida. Neyronlar bir-biridan o`z shakli va katta-kichikligi bilan farq qiladi. Ammo u qaysi shaklda va kattalikda bo`lmasin tuzilishi bo`yicha 4 qismga bo`linadi. Neyron tanasi (somi) dendritlar, akson va aksonning sinapsoldi oxirgi tarmoqlari tafavvut qilinadi. Sinapslar neyronlarni reflektor tamoyili asosida faollik ko`rsatadigan guruxlarga birlashtirib turiladi.
Neyron tanasida yadro, ribasomalar, endiplazmatik retikulum Golji apparati, mitaxondriyalar joylashgan. Bu organellalar hujayraning xayotiy faoliyatini ta'minlaydi. Bundan tashqari neyron tanasida murakkab yuqori molekulyar moddalar sintezlanib, dendritlar va akson bo`ylab o`tkaziladi.
Neyron tanasidan odatda bir nechta dendrit va 1 ta akson boshlanadi. Dendritlar kalta ammo ko`p va sershox bo`lganidan membranasi ancha katta yuzaga keladi. Bu membranada juda ko`p sinapslar joylashgan. Dendritlarning asosiy ishi ta'sirotlarni qabul qilish va paydo bo`lgan impulslarni somaga o`tkazishdan iborat. Akson esa nerv impulslarning somadan ishchi organga yoki boshqa neyronlarga etkazishini ta'minlaydi. Dendritlar ta'sirotlarni qabul qilishga ixtisoslashgan, shuning uchun oxirgi tarmoqlari membranasida ma'lum ximiyaviy moddalarga sezgir maxsus reseprotlar ham uchraydi.
Aksonlarning oxirgi tarmoqlarida maxsus organelalar-sinaptik pufakchalar mavjud. Pufakchalarda quzg`alishning o`tkazilishini ta'minlovchi moddalar vositalar (mediatorlar) bor.
Odatda nerv hujayralari 23 ta asosiy turlarga afferent, oraliq va efferent neyronlarga bo`linadi. Birlamchi afferent neyronlar sezuvchi organlarning reseptorlarida mavjud keladigan signallarni qabul qilib, ularni MNSga o`tkazadi. Bu neyronlarning dentritlari sezgir reseptorlar xosil qiladi yoki maxsus murakkab reseptorlar bilan bog`lanagan. Afferent neyronlarning aksonlari MNSga kirib, oraliq, ba'zan bevosita efferent neyronlar dendritlari va tanasida juda ko`p sinapslar xosil qiladi. Oraliq neyronlarining soni xammasidan ko`p. Ularning soma va o’siqlari MNS dan tashqariga chiqmaydi. Oraliq neyronlar turli xildagi afferent neyronlarini bog`lab turadi.
Neyronlar somasi 5-100-mkm, o’siqlar diametri 1-10 mkm gacha, uzunligi bir necha o`n mkm dan 1 metrgacha etadi. Ba'zi hayvonlarda uchraydigan gigant aksonning diametri 1mm gacha boradi.
Neyronlar oralig`ini glial hujayralar to`ldirib turadi. Bu hujayralar miya kulrang moddasining 30-56 % xajmini egallaydi. Nerv va glial hujayralar o`rtasida eni 20 nm bo`lgan, hujayralararo suyuqlikka to`lib turadigan (yorug`) yirik bor. Glial hujayralar ikki xilga-astrositlarga va oligodendrositlarga bo`linadi. Astrositlarda tanasidan xar tarafga taralgan o’siqlar ko`p. Oligodendrositlarning o’siqlari kam. Astrositlar miya kapillyarlariga yaqin joylashgan, oligodendrositlar esa neyronlarning aksonlari bilan bog`langan. Oligodendrositlar soni astrositlar sonidan 10-15 % ko`p. Glial hujayralarning miyadagi umumiy soni 100 milliarddan oshadi.
Glial hujayralarni neyronlardan ajratib turuvchi bir nechta muhim xossalari bor. Ular quyidagilar:
1. Glial hujayra hayot davomida bo`linish qobiliyatini yo`qotmaydi.
2. Glial hujayralar o`zining o`siqchalari bilan neyronlari paypaslab, faol xarakat qiladi.
3. Oligodendrositlar ritmik ravishda gox kattalashib, gox kichiklashib turadi.
4. Glial hujayralar katta miqdordagi (-80, -90 mv) membrana potensialiga ega bo`lsada, ularda xarakat potensiali vujudga kelmaydi.
Glial hujayralarining funksiyalaridan biri miyelin xosil qilishidir. Oligodendrositning o’sig’i akson atrofida bir necha marta o`ralib, miyelin parda shakllaydi. Miyelin elektr tokiga yuqori qarshilik ko`rsatganidan, tolalarning elektr izolyasiyasini ta'minlaydi. Oligodendrosit o’sig’i akson atrofida qancha ko`p aylansa, tolaning elektr izolyasiyasi shuncha ishonchli bo`ladi. Xar bir oligodendrositning ipning 30 ga yaqin o’sig’i bo`lishi mumkin. Demak, bir glial hujayra akson atrofida 30 ta bo`g`indan iborat miyelin parda xosil qiladi. Aksonlarning MNS dan tashqaridagi qismida miyelin pardani oligodendrositning bir turi-Shvani hujayralari usiklari shakllaydi. Agar Shvani hujayrasi akson atrofida bir vaqt parda xosil qilgan bo`lsa, u miyelinsiz tola deyiladi. Atrofida Shvani hujayrasi usigi ko`p marta aylangan, ko`p qavatli pardaga ega bo`lgan tola miyelin tola deyiladi. Miyelin parda ma'lum teng masofalarda (1-2 mm) uzilgani tufayli Ranvye bo`g`ilmalari xosil bo`ladi. Ranvye bo`g`ilmalarida tola miyelin bilan qoplanmagan. qo`zg`alishning miyelinli va miyelinsiz tolalar orqali o`tkazilishida kata farq bor.