O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi termiz davlat universiteti fanidan mavzusida tayyorlagan kurs ishi topshirdi: Qabul qildi

1.2.―Byudjet hisobi va nazorati‖ fanining predmeti va usullari Davlat byudjeti - davlat pul mablaglarining (shu jumladan, davlat maqsadli jamarmalari mablalarining) markazlashtirilgan jamgarmasi bolib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablaglar sarfi ynalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Ozbekiston Respublikasi davlat byudjeti tuzilmasi oz ichiga Respublika byudjetini, Qoraqalpogiston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni z ichiga oladi. Byudjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda byudjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar byudjet tasnifi boyicha amalga oshiriladi. Byudjet ijrosi jarayoni haqida axborotlar byudjet hisobini tashkil etish va yuritish orqali shakllantiriladi5 . Byudjet hisobida nazorat - bu keng tushuncha bo‗lib, maxsus kuzatish tizimidan iborat boshqaruv funksiyalarining biridir. Uning asosiy maqsadi malumotni taqqoslash, o‗zgarishlarni aniqlash va baholashdan iborat6 . Nazorat subyektlari – nazorat funksiyalarini bajaruvchi maxsus tashkilotlardir. Nazorat obyektlari – moliyaviy - xojalik - tijorat tashkilotlari, birlashmalaridir. Byudjet hisobida nazoratning uch turi mavjud: dastlabki nazorat, joriy nazorat va keyingi nazorat Dastlabki nazorat – byudjet tizimida reja, dastur va smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida byudjet intizomiga rioya qilinishi shuningdek, qonunchilik talablari buzilishining oldini olish maqsadida amalga oshiriladi. Joriy nazorat – byudjet ijrosi jarayonida maxsus organlar tomonidan tezkor amalga oshirilib, sodir bo‗lgan muomalalarini qonuniyligi, pul mablaglarini oqilona sarflanishi, mulkiy qiymatliklar boyicha hisob ma‘lumotlarini haqiqiy holatga mosligi, hisoblashuvlar holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi. Masalan buxgalteriya hisobining asosiy funksiyalaridan biri nazorat bolib, kop jihatdan buxgalteriya hisobi tuzilmasini togri tashkil qilinishiga bogliq. Keyingi nazorat – bu otgan moliya davridagi zarur hisob va hisobot axborotlarining qonuniyligini, byudjet intizomiga rioya qilinganligini aniqlash va faoliyat natijalarini umumlashtirish uchun amalga oshiriladi. Bunda byudjet tashkiloti faoliyatini kompleks taftish qilinishi yoki moliyaviy audit otkazilishi mumkin (1- chizma). 7 Mualliflar ishlanmasi Joriy nazorat Keyingi nazorat Dastlabki nazorat Joriy nazorat Keyingi nazorat 12 Moliyaning qiymat xarakteriga ega bolishi moliyaviy nazoratni taqazo etadi. Bu moliyaning nazorat funksiyasidan kelib chiqadi va doimiy davlat boshqaruvini talab qiladi. Moliyaviy nazorat davlat boshqaruvining maxsus tizimidir. Uning usullari, ko‗rinishlari va o‗tkazish tartibi doimo takomillashib boradi. Nazorat - funksiyasi orqali byudjet mablag‗laridan maqsadli foydalanish mulklarni saqlanishi, tayinlanishi boyicha sarflanishi tizimi yolga qoyiladi. Moliyaviy nazorat – bu davlat tomonidan tashkil etilgan kuzatish tizimi bolib unga davlat, mustaqil va jamoa tuzilmalari kiradi. Ular davlat hokimiyati organlari, korxona va tashkilotlar faoliyati samaradorligini, saloxiyati zahiralarini, davlat byudjeti xarajatlarini, qonun va me‘yoriy hujjatlarga rioya etilishini nazorat qilishadi. Moliyaviy nazorat tizimiga: davlat nazorati, idoraviy nazorat, ichki xjalik nazorati, jamoaviy nazorat va mustaqil auditorlik nazorati kiradi. Davlat nazorati - tuzilmasi bir muncha murakkab bolib, Davlat nazoratining subyektlari moliyaviy nazorat otkazish huquqiga ega Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qmitasi, Markaziy bank va boshqalar kiradi. Nazorat obyektlari bolib mulk shaklidan qat‘iy nazar barcha korxona va tashkilotlar hisoblanadi. Idoraviy nazorat – barcha vazirlik va qomitalar boshqaruv tuzilmasiga kiruvchi nazorat va taftish bolimlari yoki ichki audit boshqarmalari hisoblanadi. Bu nazorat boinining obyektlariga barcha davlat korxona va tashkilotlari yoki 50 foizdan ortiq aksiyalari davlatga tegishshli aksiyadorlik jamiyatlari kiradi. Mustaqil audit – mustaqil auditorlik firmalari va nodavlat sektori korxonalari hisoblanadi (2- chizma). Zamonaviy axborot tizimi yangi turdagi nazorat usullarini yaratishni majbur etmoqda. Bular avtomatlashgan dasturiy taminotga ega nazorat usullari bolib hozirgi kunda shiddat bilan rivojlanmoqda. Umuman olganda moliyaviy xojalik faoliyatini tekshirish usullari aksariyat audit yoki taftishda bir xil korinishni kasb etadi. Byudjet hisobi va nazoratining predmeti bu byudjet ijrosi jarayonida byudjet mablaglari va ularni manbalari harakatiga oid iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. Byudjet hisobi va nazorati davlat byudjeti, davlat maqsadli va boshqa byudjetdan tashqari jamgarmalari byudjeti ijrosi boyicha yuritiladi va byudjetlar ijrosi holati haqida ma‘lumotlarni shakllanishini ta‘minlaydi Byudjet nazoratini amalga oshirishning maqsadga yo‘naltirilganligiga ko‘ra turlari Davlat nazorati Idoraviy nazorat Ichki xo‘jalik nazorati Jamoaviy nazorat Mustaqil auditorlik nazorati moliyaviy nazorat o‘tkazish huquqiga ega davlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi barcha vazirlik va qo‘mitalar boshqaruv tuzilmasiga kiruvchi nazorat va taftish bo‘limlari tomonidan amalga oshiriladi tashkilot rahbariyati tomonidan amalga oshiriladi tashkilot jamoasi tomonidan amalga oshiriladi mustaqil auditorlik firmalari va tashkilotning ichki auditori tomonidan amalga oshirilad Byudjet nazoratini amalga oshirishning predmeti va nazorat obyektining hajmiga ko‘ra turlari:Manbalariga ko‟ra Hajmiga ko‟ra O‟tkazish usullariga ko‟ra Hujjatli Taftish Dasturiy baholash Haqiqiy Haqiqiy tekshirish Avtomatlashgan To‘la yoki qisman Kompleks yoki aniq mavzu bo‘yicha Tanlov asosida yoki barcha jabhalar bo‘yicha Umum uslubiy Hujjatli tekshirish Audit Arifmetik tekshirish Tahlil Huquqiy baholash Qarshi tekshirish Mantiqiy nazorat Taqqoslash Ekspertiza Inventarizatsiya O‘lchash Kuzatish Laboratoriya tahlili Xranometraj Sud buxgalteriya. Byudjet hisobi va nazoratining me‘yoriy-huquqiy asoslari tizimi. Davlat byudjeti ijrosining hisobi ustidan umumiy uslubiy rahbarlik qilish vakolati O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuklatilgan. Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi byudjet hisobi va nazorati boyicha quyidagilarni amalga oshiradi:  davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil qilishga uslubiy rahbarlik qiladi byudjet ijrosining buxgalteriya hisobi bo‗yicha moliya organlari, byudjet tashkilotlari va vakolatli organlar uchun yo‗riqnomalar va uslubiy
Mamlakatimiz byudjet tizimida islohotlarni borishi jarayonida byudjet hisobini tashkil etish va yuritilishi hamda nazoratiga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Oxirgi yillarda byudjet hisobi va nazoratini tashkil etishga oid bir necha me‘yoriy hujjatlar qabul qilindi. Moliya organlarida shuningdek gaznachilik va uning xududiy bolinmalarida byudjet hisobi yuritilib, davlat byudjeti gazna ijrosi sharoitida Respublika, Qoraqalpog‗iston Respublikasi va mahalliy byudjetlar daromadlari shakllanishi xarajatlarini amalga oshirish, byudjet ijrosi natijalari boyicha buxgalteriya axborotlarini shakllantirib beradi. Hozirgi kunda Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning xududiy boshqarmalari, bolimlarida shuningdek gaznachilik va uning xududiy bolimlarida byudjet ijrosi jarayoni boyicha buxgalteriya hisobi kassa usulida ―Davlat moliyasini boshqarishning axborot tizimi (DMBAT)‖ asosida yuritiladi. Respublika byudjeti ijrosi hisobi daromadlarini shakllanishi, xarajatlarini tasdiqlangan byudjetga muvofiq amalga oshirilishi, pul mablaglari, hisoblashuvlar, byudjet ijrosi natijalarini shakllantirish Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi gaznachiligi buxgalteriya bo‗limi tomonidan amalga oshirilmoqda. Qoraqalpogiston Respublikasi va mahalliy byudjetlar ijrosi hisobi daromadlarini shakllanishi, xarajatlarini tasdiqlangan byudjetga muvofiq amalga oshirilishi, pul mablaglari, hisoblashuvlar, byudjet ijrosi natijalarini shakllantirish Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi xududiy boshqarmalari hamda gaznachilikning xududiy bolinmalari buxgalteriya bolimi tomonidan amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda g‗aznachilik va uning xududiy bo‗limlarida davlat byudjeti kassa ijrosi bo‗yicha O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2016 yil 22- noyabrdagi 88-sonli buyrug‗i bilan tasdiqlangan ―O‗zbekiston Respublikasi byudjet tizimi byudjetlarining g‗azna ijrosi qoidalariga‖ga asosan byudjet hisobi yuritilmoqda va tasdiqlangan buxgalteriya schyotlarida byudjet mablag‗lari va ularning manbalari harakati bo‗yicha ma‘lumotlar shakllantirilib belgilangan tartibda byudjetning kassa ijrosi bo‗yicha hisobotlar tuzilmoqda. 17 Davlat maqsadli jamg‗armalarida jumladan byudjetdan tashqari pensiya jamg‗armasi, bandlikka ko‗maklashish davlat jamg‗armasi, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‗llab-quvvatlash davlat jamg‗armasi, O‗zbekiston yoshlar ittifoqi huzuridagi «Yoshlar — kelajagimiz» jamg‗armasi va boshqa byudjetdan tashqari jamg‗armalarida jamg‗armalar byudjeti daromadlari shakllanishi, xarajatlarini amalga oshirish, hisoblashuvlar hisobi, byudjet ijrosi natijalari bo‗yicha buxgalteriya axborotlari belgilangan tartibda shakllantirilmoqda, hisobotlar tuzilmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimizda byudjet hisobi va nazorati yuritilishini uch yo‗nalishga ajratish mumkin.1. Respublika, Qoraqalpogiston Respublikasi va mahalliy byudjetlar ijrosining hisobi – Moliya vazirligi va tegishli xududiy moliya organlari hamda Moliya vazirligining gaznachiligi va uning xududiy boinmalari tomonidan olib boriladi; 2. Davlat maqsadli jamgarmalar (Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi mutaxassislarni xorijga tayyorlash va vatandoshlar bilan muloqot qilish bo‗yicha «El-yurt umidi» jamg‗armasi, pensiya jamg‗armasi va boshqalar), shuningdek boshqa byudjetdan 9 Mualliflar ishlanmasi 5-chizma. O‗zbekiston Respublikasida byudjet hisobi va nazoratini yuritilishi chizmasi9 18 tashqari jamg‗armalar ijrosining hisobi – tegishli byudjetdan tashqari jamg‗armalar tomonidan olib boriladi; 3. Byudjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetasi ijrosining hisobi boyicha -byudjet tashkilotlari (5-chizma) tomonidan olib boriladi. Byudjet tashkilotlarida byudjet mablaglari boyicha xarajatlar, byudjetdan tashqari mablaglar boyicha daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosi jarayoni buxgalteriya hisobi ―Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi togrisida‖gi yoriqnoma yangi tahriri (Oz.R AV. tomonidan 2018 yil 17-martda № 2169-2 son bilan royxatdan otgan) ga asosan yuritilmoqda. Byudjet tashkilotlari moliyaviy, nomoliyaviy aktivlari tarkibi, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari, joriy va yakuniy moliyaviy natijalar boyicha buxgalteriya axborotlari shakllantirilib ―Byudjet tashkilotlari va byudjet mablaglari oluvchilarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish boyicha qoidalar‖ ga (Oz.R AV. tomonidan 2018 yil 15 fevralda № 2971-son bilan royxatdan otgan) asosan bugalteriya hisobotlari tuzilmoqda. «El-yurt umidi» jamgarmasi, pensiya jamgarmasi va boshqalar), shuningdek boshqa byudjetdan 9 Mualliflar ishlanmasi 5-chizma. Ozbekiston Respublikasida byudjet hisobi va nazoratini yuritilishi chizmasi9 18 tashqari jamgarmalar ijrosining hisobi – tegishli byudjetdan tashqari jamgarmalar tomonidan olib boriladi; 3. Byudjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetasi ijrosining hisobi boyicha -byudjet tashkilotlari tomonidan olib boriladi. Byudjet tashkilotlarida byudjet mablaglari boyicha xarajatlar Davlat maqsadli jamgarmalar (Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi mutaxassislarni xorijga tayyorlash va vatandoshlar bilan muloqot qilish boyicha «El-yurt umidi» jamgarmasi, pensiya jamgarmasi va boshqalar), shuningdek boshqa byudjetdan 9 Mualliflar ishlanmasi