O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi termiz davlat universiteti fanidan mavzusida tayyorlagan kurs ishi topshirdi: Qabul qildi

I.bob Budjet hisobi va uni nazoratini tashkil qilishning maqsadi va vazifalari.
1.1. Byudjet hisobi va nazoratini tashkil qilish. Byudjet hisobi va nazorati -byudjet tizimi byudjetlarini ijro etishda hisobga olinadigan, pulda ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning, shuningdek mazkur aktivlar va majburiyatlarni o’zgartiruvchi operatsiyalarning holati togrisidagi axborotni toplash, royxatdan otkazish va umumlashtirishning tartibga solingan tizimidir. Byudjet hisobi va nazoratini yuritishdan maqsad foydalanuvchilarga byudjet ijrosi jarayoni boyicha toliq hamda aniq buxgalteriya va moliyaviy axborotlarni shakllantirib berishdan iborat. Byudjet ijrosi jarayonida nazoratning maqsadi – Byudjet ijrosini amalga oshirish va natijalarini shakllantirishni xaqqoniyligini aniqlash va tahliliy axborotlarni shakllantirishdan iborat bo‗lib quyidagi vazfilarni oz ichiga oladi: 1. Byudjet daromadlari va xarajatlarining rejalashtirilishi hamda uning ma‘lumotlari haqqoniyligini aniqlash; 2. Byudjet ijrosi jarayonida muomalalarni toliq va togri hujjatlashtirilishini aniqlash; 3. Davlat maqsadli jamg‗armalari byudjeti daromadlari va harajtlarini rejalashtirish hamda ushbu ma‘lumotlarning haqqoniyligini aniqlash ―Byudjet hisobi va nazorati‖ fanini o‘qitishning maqsadi - talabalarga byudjet tizimi byudjetlarida hisobni tashkil etish haqida nazariy bilimlar berish, ularda mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning bugungi bosqichida O‘zbekiston Respublikasida byudjet sohasidagi siyosatining asosiy yo‘nalishlari va ularni hayotga tadbiq etish yo‘llari hamda byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish bo‘yicha nazoratni tashkil etish borasida asosiy ko‘nikmalarni hosil qilishdan iborat. I-MODUL. 8 4. Byudjet ijrosi jarayonida buxgalteriya hisob hisobvaraqlarini yuritilish holati va haraktini togriligini aniqlash; 5. Byudjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga oshirilishi va natijalarni shakllantirilishi tog‗riligini tekshirish; 6. Mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati hamda moliyaviy natijalar togrisidagi toliq hamda aniq ma‘lumotlarni shakllantirilishini tekshirish; 7. Byudjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma‘lumotlarini togri umumlashtirilishi va hisobtlarni haqqoniyligini tekshirish; 8. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish. Oksford lugatida keltirilishicha, byudjet – ma‘lum davr uchun daromad va xarajatni hisoblash degan ma‘noni anglatadi: Moliya vaziri tomonidan yillik daromad va xarajatlarni muntazam baholash ya‘ni oldinga qoyilgan maqsadga muvofiq kerakli pul mablagini anglatadi. Merrayam-Vebster lugatiga kora, Byudjet qanday qilib sarflanishi rejalashtirilganligiga bogliq holda sarflanishga qodir bolgan pul mablag‗i miqdoridir ya‘ni, pul miqdorini qancha sarflanishi mumkinligini va kelajakda qancha sarflanishidir. Bu hukumat tomonidan belgilangan davr ichida qancha sarflanishi rejalashtirilganligi va xarajatlar uchun qancha to‗lanishi haqidagi rasmiy ma‘lumot. Rene Stourmning fikriga kora: ―Byudjet – davlatning yillik tushumi va xarajatlarini prognoz qiladi va tasdiqlaydi . 4Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace USA, 2016. p.2 Byudjet so‟zi 15-asrlarda paydo bo‟lgan bo‟lib, O‟rta asrlardagi Fransuz tilidan “bougette”, qadimgi fransuz tilidagi “bouje”, ya‟ni “charm sumka, hamyon, kichik charm sumka”, lotin tilidagi “bulga” so‟zidan olingan bo‟lib, “charm sumka” degan ma‟nolarni anglatadi. Zamonaviy moliyaviy ma‟nosi (1973) g‟aznachilik vaziri fiskal rejalarini o‟zining hamyonida saqlashi degan tushunchani beradi. Boshqa ma'nosi 18-asrda “yangiliklar shodasi” bo‟lib ko‟chdi, shu sababdan bu so‟zni ishlatish ayrim gazetalar uchun sarlavha sifatida ishlatilgan. 9 Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va xududiy moliya organlari yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish chog‗ida davlat Byudjetining ijrosini nazorat qiladi va quyidagilarga e‘tibor qaratadi: 1. Byudjetlar ijrosi yakunlarini korib chiqadi; 2. Byudjetlarga mablaglar tushumi torisida soliq va bojxona organlaridan, davlat maqsadli jamgarmalari organlaridan axborotlar oladi; 3. Byudjet tashkilotlaridan byudjet va byudjetdan tashqari mablaglarning tushumi va sarflanishi togrisida ma‘lumotlar talab qilib oladi; 4. Qonun hujjatlariga muvofiq banklardan byudjet mablaglari harakati togrisida ma‘lumotlar oladi; 5. Byudjet mablaglarini oluvchilarning moliyaviy xojalik faoliyatini auditdan otkazadi. Keltirilgan vazifalarni bajarilishi umumiy maqsad, ya‘ni byudjet ijrosi jarayoni ustidan nazoratni ta‘minlab beradi. Tekshirish tasdiqlangan dasturga muvofiq amalga oshiriladi. Tekshirishlarni otkazishda quyidagilarga e‘tibor qaratish zarur: -smeta-moliya hujjatlarini, bunda Byudjet mablaglaridan qonunchilikka va Byudjet mablaglarining tejamli yo‗naltirilishiga qat‘iy rioya etilishiga erishgan holda, chuqur tahlil qilishni va har tomonlama organishni amalga oshirish; - ozbekiston Respublikasi va Qoraqalpogiston Respublikasi vazirliklari, idoralari, hokimiyatlarning tegishli boshqarmalari va bolimlarida xarajatlar smetasini korib chiqish, tasdiqlash va oz vaqtida tashkilotlarga yetkazish boyicha ishlarni togri tashkillashtirishga erishish; - daromadlarning toliq hisobi, pul mablaglarining otuvchi qoldiqlari, bu mablaglardan tejamli va samarali foydalanishni inobatga olgan holda, byudjetdan tashqari mablaglar boyicha daromadlar va xarajatlar smetasining tuzilishining qonuniyligi va rejalashtirishning asoslanganligini e‘tiborga olish; -smetani rejalashtirishda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishda tezkor holda chora-tadbirlarni qollash, smeta xarajatlari boyicha aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablaglar summasini bu haqda tashkilot rahbariga xabar bergan holda oz vaqtida byudjetdan moliyalashtirish miqdorini qisqartirish. Ozbekiston Respublikasi va Qoraqalpogiston Respublikasi vazirliklari va idoralari, hokimiyatning boshqarmalari va bolimlarida smetani rejalashtirish holatini tekshirish natijalari byicha zarur hollarda 10 Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga, Qoraqalpogiston Respublikasi Vazirlar Kengashiga, tegishli hokimiyatlarga axborot berilishi, qoida buzilishlarni yoqotish boyicha takliflar berilishi va aniqlangan ortiqcha ajratilgan mablaglar summasini xarajatlar smetasi boyicha tayinlash kamaytirilishi mumkin.

Byudjet hisobi va nazorati‖ fanining predmeti va usullari Davlat byudjeti - davlat pul mablaglarining (shu jumladan, davlat maqsadli jamarmalari mablaglarining) markazlashtirilgan jamarmasi bolib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablaglar sarfi yonalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Ozbekiston Respublikasi davlat byudjeti tuzilmasi oz ichiga Respublika byudjetini, Qoraqalpogiston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni oz ichiga oladi. Byudjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda byudjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar byudjet tasnifi bo‗yicha amalga oshiriladi. Byudjet ijrosi jarayoni haqida axborotlar byudjet hisobini tashkil etish va yuritish orqali shakllantiriladi5 . Byudjet hisobida nazorat - bu keng tushuncha bolib, maxsus kuzatish tizimidan iborat boshqaruv funksiyalarining biridir. Uning asosiy maqsadi malumotni taqqoslash, o‗zgarishlarni aniqlash va baholashdan iborat6 . Nazorat subyektlari – nazorat funksiyalarini bajaruvchi maxsus tashkilotlardir. Nazorat obyektlari moliyaviy xojalik tijorat tashkilotlari, birlashmalaridir. Byudjet hisobida nazoratning uch turi mavjud: dastlabki nazorat, joriy nazorat va keyingi nazorat Oksford lugatida keltirilishicha, byudjet – ma‘lum davr uchun daromad va xarajatni hisoblash degan ma‘noni anglatadi: Moliya vaziri tomonidan yillik daromad va xarajatlarni muntazam baholash ya‘ni oldinga qoyilgan maqsadga muvofiq kerakli pul mablagini anglatadi. Merrayam-Vebster lugatiga kora, Byudjet qanday qilib sarflanishi rejalashtirilganligiga bogliq holda sarflanishga qodir bolgan pul mablagi miqdoridir ya‘ni, pul miqdorini qancha sarflanishi mumkinligini va kelajakda qancha sarflanishidir. Bu hukumat tomonidan belgilangan davr ichida qancha sarflanishi rejalashtirilganligi va xarajatlar uchun qancha tolanishi haqidagi rasmiy ma‘lumot. Rene Stourmning fikriga kora: ―Byudjet – davlatning yillik tushumi va xarajatlarini prognoz qiladi va tasdiqlaydi. Byudjet so‟zi 15-asrlarda paydo bo‟lgan bo‟lib, O‟rta asrlardagi Fransuz tilidan “bougette”, qadimgi fransuz tilidagi “bouje”, ya‟ni “charm sumka, hamyon, kichik charm sumka”, lotin tilidagi “bulga” so‟zidan olingan bo‟lib, “charm sumka” degan ma‟nolarni anglatadi. Zamonaviy moliyaviy ma‟nosi (1973) g‟aznachilik vaziri fiskal rejalarini o‟zining hamyonida saqlashi degan tushunchani beradi. Boshqa ma'nosi 18-asrda “yangiliklar shodasi” bo‟lib ko‟chdi, shu sababdan bu so‟zni ishlatish ayrim gazetalar uchun sarlavha sifatida ishlatilga

5Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A.,Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet hisobi. Darslik – T.: ―Iqtisod-Moliya‖ 2018. –4 b. 6 Hamdamov B.K., Ostonokulov A.A. Byudjet nazorati. O‘quv qo‘llanma – T.: ―Iqtisod-Moliya‖ 2018. –7-11 betlar. 11 1- chizma: Byudjet nazoratining turlari7