O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universitetining pedagogika instituti

2. Shaxs faolligi tushunchasining mazmuni. Shaxs shakllanishiga tasir etuvchi omillar.
Shaxs faolligi va yo‘naltirilganligi. Kishining tevarak atrofga munosabatda, birgalikdagi va ijodiy faoliyatda namoyon bo‘ladigan ijtimoiy ahamiyatga molik o‘zgarishlar qilish layoqati shaxsning faolligi deb tushuniladi. Bu uning \oyaviy printsipialligida, o‘z nuqtai nazarini himoya qila olishida, so‘zi bilan ishi birligida ifodalanadigan hayotiy pozitsiyasida ko‘rinadi.
Hozirgi paytda \arb psixologiyasida shaxsni tadqiq qilish va tushunish borasida «Insonparvarlik psixologiyasi» deb atalmish- psixoanalitik (psixoanaliz) nazariyalari va qarashlari (shaxsning ekzistentsializm nazariyasi - «yashab qolish», «kun ko‘rish» \oyasi bilan bo\liq, uning tarafdorlari L. Binsvager, M. Boss, Ye. Minkovski, R. Mey, V. Frankl, Dj. Bugental va boshqalar) eng nufo‘zli yo‘nalishlar bo‘lib hisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayoq venalik psixatr va psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) shaxs faolligi manbai va xarakterining o‘zicha talqinini tavsiya qilgan edi. Z.Freyd fikricha kishining faolligi xuddi hayvonlardagi kabi instinktlarga, birinchi navbatda jinsiy, shahvoniy instinktlarga bo\liq emish.
G‘arb psixologiyasining, asosan amerikaparast psixologiyaning yana bir nazariy yo‘nalishi «Insonparvarlik psixologiyasi» bir qarashda psixoanaliz nazariyasiga zid bo‘lib ko‘rinsa-da aslida bir biriga yaqin. Karl Rodjers (1902-1987), A. Maslou, Abraham Xarold (1908-1970), Olport Gordon (1897-1967) va boshqalar shaxs faolligining asosiy sababi kelajakka, o‘zligini namoyon qilishga intilishdir deb hisoblaydilar.
Dunyoni odamlarning o‘zlari o‘zgartiradilar, lekin buni ongli ravishda amalga oshirish uchun dastavval uni o‘zgartirishda, uni qurishda ishtirok etishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerakki, bu ish jarayonida shaxsning o‘zi ham o‘zgaradi. Hozirgi zamon ilmiy psixologiyasi kishi o‘z faolligini faoliyat jarayonida va eng avvalo, birgalikdagi faoliyat jarayonida namoyon qilishi to‘\risidagi qoidani qabo‘l qiladi. Shaxs faolligini va faoliyatini yo‘naltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan bo\liq bo‘lmagan barqaror motivlar majmui kishi shaxsining yo‘naltirilganligi deb ataladi. Motivlar oz yoki ko‘p darajada anglangan bo‘lishi yoki umuman anglanilmagan bo‘lishi ham mumkin. Shaxsning yo‘naltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol o‘ynaydi.
Kishi faoliyat natijasini xayolan oldindan belgilab beradigan maqsadning o‘zigina emas, balki ushbu maqsad ahamiyatiga molik ob’ektda ro‘yobga chiqishining realligi ham anglanilgan bo‘lsa, bu hol shaxsning istiqboli deb qaraladi. (Perspektiva).
Istiqbolni anglash kishiga tabi xiralik, o‘z kechinmalariga qarama-qarshi ruhsizlik, tushkunlik holatini keltirib chiqarishi frustratsiya deb ataladi. Bu kishining maqsadiga erishishi yo‘lida real tarzda bartaraf etib bo‘lmaydigan deb hisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan to‘sqinlikka, \ovlarga duch kelgan hollarda yuz beradi. Frustratsiya shaxsning xulq atvorida va uning o‘zini anglashida turli xil o‘zgarishlarga olib keladi.
Shaxs yo‘naltirilganligi uning qiziqishlarida, e’tiqodi va dunyoqarashida namoyon bo‘ladi. qiziqish - biron sohada to‘\ri mo‘ljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, voqelikni ancha to‘la va chuqur aks ettirishga yordam beradigan motivdir.
+iziqishlar bilishning doimiy qo‘z\atuvchi mexanizmi sifatida namoyon bo‘ladi. qiziqishlar mazmuniga, maqsadlariga, miqyosi va barqarorligiga qarab belgilanadi (ijobiy yoki salbiy). qiziqishlar-shaxs faoliyatini asoslashning birdan bir emas, lekin muhim shartidir. Xulq atvorning muhim motivlaridan biri e’tiqoddir. E’tiqod-shaxsni o‘z qarashlariga, printsiplariga, dunyoqarashiga muvofiq tarzda ish ko‘rishga da’vat etadigan motivlar tizimidir. Bu bilimlar nuqtai nazarlarning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini (falsafiy, estetik, axloqiy, tabiiy-ilmiy) tashqil etgan taqdirda kishining dunyoqarashi sifatida talqin qilinishi mumkin. Dunyoqarash sinfiy xarakterga ega.
Psixologiyada shaxsning yo‘l-yo‘riqlari uning u yoki bu ehtiyoji qondirilishiga yordam berishi mumkin bo‘lgan faoliyatga tayyorligining, moyilligining o‘zi tomonidan anglanilmaydigan holatini belgilaydi. Buni N. D. O‘znadze ustanovka deb atagan.