O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

G‘oya – fikrning ijtimoiylashgan ko‘rinishi. Uning turli maqsad va manfaatlar 
bilan bog‘liqligi. 
"G‘oya"  aslida  arabcha  so‘z  bo‘lib,  o‘zbek  tilida  -  maqsad,  intilish,  niyat,  qasd 
deganma’nolarni anglatsada, kishilarning kundalik ilmiy va amaliy faoliyatida esa birinchidan, 
obyektiv  borliqni,  voqelikni  kishi  ongida  aks  ettiruvchi,  ayni  zamonda  kishining  obyektiv 
borliqqa,  voqelikka  munosabatini  ifodalovchi,  kishilarning  dunyoqarashlari  asosini  tashkil 
etuvchi, odamlarni maqsad sari yetaklovchi fikr, tushuncha, tasavvur; ikkinchidan, badiiy, siyosiy 
yoki  ilmiy  asarning  mazmuni,  tub  mohiyatini  belgilovchi  asosiy  fikr;  uchinchidan,  biror  ish-
harakat  qilish  haqidagi  fikr,  o‘y,  niyat,  maqsad  degan  ma’nolarni  anglatish  uchun  ishlatiladi. 
Biroq,  g‘oyani  bunday  kundalik  sodda,  oddiy  tarzda  tushunish  uning  tub  moxiyatini  ochib 
berolmaydi. Shuning uchun ham g‘oya nima, u qanday paydo bo‘ladi, shakllanadi va rivojlanadi, 
degan savollarga javob topish masalasi azaldan barcha aqli raso odamlarni qiziqtirib kelgan va u 
bugungi kunda ham shunday bo‘lib qolmoqda. 
Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham g‘oya bo‘la olmaydi. Chunki shaxsiy fikr 
- o‘ziga xos bir qarashdir, ijtimoiy fikr esa - voqelikka nisbatan o‘zgarish yoki harakatni taqozo 
etadigan faol munosabatni ifodalaydi. G‘oya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat 
tug‘ilganda esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi. 
Muayyan bir g‘oya dastlab biron-bir shaxsning ongida paydo bo‘ladi. Ayni paytda u 
yuksak ijtimoiy mazmunga ega bo‘lgani, jamiyatning taraqqiyot yo‘lidagi ezgu intilishlarini aks 
ettirgani  bois  umuminsoniy haqiqatga aylanadi.  Masalan, o‘rta asrlarda jaholat va inkvizitsiya 
shaxsning  orzu-intilishlari,  erkinligi  va  tashabbuskorligi  yo‘lida  to‘siq  bo‘lib  turgan  paytda 
polyak  olimi  Nikolay  Kopernik  Yerning  Quyosh  atrofida  aylanishiga  doir  geliotsentrizm 
nazariyasini olg‘a surdi.  Bu  g‘oya ham,  avvalo,  bir jasoratli  shaxs qalbidagi intilishlar ifodasi 
sifatida paydo bo‘lgan, keyinchalik esa butun dunyoda e’tirof etilib, ilmiy tafakkurning tarkibiy 
qismiga aylangan. 
G‘oya - mafkura - ijtimoiy ong formalaridan biri bo‘lib, u har qanday jamiyatning 
ustqurmasida o‘z ifodasini topadi. G‘oya - mafkura falsafiy tushuncha bo‘lib, ma’lum maqsadga 
qaratilgan  inson  aql-zakovatini  ifoda  etuvchi  g‘oyalar  va  qarashlar  yig‘indisidir.  Ammo,  har 
qanday fikr va qarash ham g‘oya bo‘la olmaydi.  G‘oya inson ongida paydo bo‘lsada inson va 
jamiyat  ruhiyatiga  singib  boradi.  U  odamning  ichki  dunyosiga  kirib  borib,  uni  harakatga 
keltiruvchi, etaklovchi kuchga aylanadi. 
Inson  hayotida  ham,  jamiyat  taraqqiyotida  ham  g‘oyalar  muhim  o‘rin  tutadi.  Shu 
ma’noda, insoniyat tarixi - g‘oyalar tarixidir. 
Xo‘sh, g‘oya nima, nega unga bu qadar katta e’tibor va ahamiyat beriladi? Ma’lumki, 
har  qanday  millat  va  xalq,  har  qanday  ijtimoiy  tuzum  va  davlat  muayyan  bir  tamoyillar  va 
qadriyatlar asosida hayot kechiradi hamda o‘z manfaatlari, maqsad-muddaolari, orzu-intilishlarini 
ko‘zlab harakat qiladi. Binobarin, ular hayotdagi ma’lum bir mafkuraga tayanadi. 
Umuman,  g‘oya  -  bu  tadqiqot  maqsadini,  uning  yo‘nalishi  va  mohiyatini 
ifodalaydigan ilmiy bilish shaklidir. G‘oya o‘z tabiatiga ko‘ra biror fikrdir, u tadqiqotchi miyasida 
uning amaliy va nazariy faoliyati asosida paydo bo‘lib, borliqning to‘g‘ri yoki xato in’ikosidir. 
Ma’lumki,  inson  o‘zining  aql-zakovati,  iymon-e’tiqodi  va  ijodiy  mehnati  bilan 
boshqa barcha tirik jonzotlardan farq qiladi. 
Inson  -  ongli  mavjudot.  Ongni  shartli  ravishda  ikki  katta  qismga  bo‘lish  mumkin: 
birinchisi, insonning ruhiy olami: ikkinchisi - fikriy olam, ya’ni tafakkur olamidir. Ruhiy olam 
(bu sohani ruhshunoslik ilmi - psixologiya tadqiq etadi) o‘z tarkibiga sezgilar, idrok, tasavvur, 
kechinma,  his-hayajon,  diqqat,  xotira  va  boshqalarni  qamrab  oladi.  Tafakkurning  mantiqiy 
shakllariga tushuncha, hukm va xulosa kiradi (bularni logika, ya’ni mantiq fani o‘rganadi). 

---

Falsafaning oltin qoidalaridan biri  - til va tafakkur birligidir. Tilning eng  birlamchi 
mahsuli so‘z bo‘lgani kabi, tafakkurning dastlabki shakli - tushunchadir. Tushunchalar bir yoki 
bir necha so‘zlar bilan ifoda-lanadi; ammo har qanday so‘z ham tushuncha bo‘la olmaydi. So‘zlar 
vositasida anglatilgan fikr gap deb atalishini biz boshlang‘ich sinflardanoq bil-ganmiz. 
Inson tafakkuri voqelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g‘oyalar va 
ta’limotlar  yaratadi.  Binobarin,  g‘oyalar  ham  inson  tafakkurining  mahsulidir.  Lekin  tafakkur 
yaratgan har qanday fikr yoki qarash, mulohaza yoki nuqtai nazar g‘oya bo‘la olmaydi. Faqat eng 
kuchli, ta’sirchan, zalvorli fikrlargina g‘oya bo‘la olishi mumkin. 
G‘oyalarning  oddiy  fikrlardan  farqi  yana  shundaki,  bular  garchi  tafakkurda  paydo 
bo‘lsa-da, inson (va jamiyat) ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. G‘oya shunday 
quvvatga egaki, u odamning ichki dunyosigacha kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, maqsad 
sari etaklovchi ruhiy-aqliy kuchga aylanadi. 
Jahon tajribasiga nazar tashlasak, butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan 
nazariya, ta’limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aql-
zakovat, iste’dod va teran tafakkur egalari mislsiz zahmat chekkanini ko‘ramiz. Sokrat va Platon, 
Konfutsiy  va  Najmiddin  Kubro,  Alisher  Navoiy  va  Maxatma  Gandi  kabi  buyuk  mutafakkirlar 
faoliyati buning yaqqol tasdig‘idir. 
Har  qanday  g‘oyaning  paydo  bo‘lilishi,  shakllanishi  va  rivojlanishi  kishilik 
jamiyatining mavjudlik shakllariga bog‘liqdir. G‘oya, birinchi navbatda, kishilik jamiyati tarixiy 
rivojlanishining mahsulidir. Kishilik jamiyatidan tashqarida g‘oya mavjud emas. G‘oya moddiy 
va  ma’naviy  borliqning  kishilar  ongidagi  in’ikosi  sifatida  vujudga  keladi,  shakllanadi  va 
rivojlanadi.  Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda  har  bir  g‘oyaning  tabiatiga  obyektivlik  va 
subyektivlik xosdir. 
Bunda  g‘oyaning  obyektivlik  xususiyati  birinchidan,  uning  vujudga  kelishiga, 
shakllanishiga, rivojlanishiga turtki beradigan ob’yektiv reallikning, ya’ni tashqi olam - tabiat, 
jamiyatning, ularga tegishli bo‘lgan narsa, hodisa, voqea, jarayonlarning mavjudligi; ikkinchidan, 
bir g‘oya va mafkuralar tizimining ikkinchi bir g‘oya va mafkuralar tizimiga bog‘liq bo‘lmagan 
holda faoliyat olib borishi; uchinchidan, g‘oyaning biron-bir shaxs tomonidan o‘zicha xayolan 
o‘ylab  topilmaganligi;  to‘rtinchidan,  uning  real  tarixiy  shaxs  faoliyati  bilan  bog‘liqligida 
ko‘rinadi. Bu hayotda amal qilayotgan g‘oyalarning tashqi olam, tabiat va jamiyatda sodir bo‘lgan 
jarayonlar  asosida  shakllangan  ijtimoiy  hodisa,  ya’ni  ontologik  tabiatga  ega  bo‘lgan  voqelik 
ekanligini ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida g‘oyani ontologik jihatdan tushunish imkonini beradi. 
Demak,  g‘oya  ontologik  jihatdan  mavjud  ijtimoiy  borlikni  o‘zida  aks  ettiruvchi  obyektiv 
mazmunga ega bo‘lgan ma’naviy hayot shakllaridan biridir. 
Shu  sababli  g‘oya  gnoseologik  nuktai  nazaridan  "g‘oya  -  inson  ongining  tarkibiy 
qismi;  tashqi  olamning  obrazli,  in’ikosi  va  aksi;  inson  va  hodisalarni  anglash  shakli;  inson 
ongining tashki olam va hayot hodisalariga nisbatan aks ta’sirining namoyon bo‘lish shakllaridan 
biri",  -  degan  ma’noni  anglatadi.  Demak,  g‘oyaning  gnoseologik  tabiatini  falsafiy  jihatdan 
anglash, uni ilmiy tushuncha sifatida ta’riflash, tavsiflash va tasniflash imkonini beradi hamda 
g‘oyani siyqalashtirish maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatadi. 
G‘oyaning ontologik va gnoseologik tabiatidan kelib chiqqan holda unga quyidagicha 
falsafiy ta’rif berish mumkin: