O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova marketing

Tekshiruv – odamlardan ularning bilim darajasiga, mahsulotga bo‘lgan munosabati, nimani ko‘proq afzal ko‘rishi va xaridorlik xattiharakatlariga asoslanib to‘g‘ridan to‘g‘ri so‘rov yo‘li bilan birlamchi axborot yig‘ish. Tajriba bir yoki bir necha omilning o‘zgarishini kuzatish va o‘lchash, qolganlarini esa o‘zgarishsiz qoldirish imkonini beradi (masalan, yangi o‘ram tovarni sotish hajmini oshirish imkonini beradi).

Imitatsiya turli marketing omillarini haqiqiy real sharoitda emas, balki qog‘ozda yoki EHM xotirasida shakllantirish va baho berish imkonini beruvchi iqtisodiy-matematik modellar tuzish va undan foydalanishni ko‘zda tutadi. Kompyuterlashgan dastur-savolnomalar mavjud bo‘lib, ular iste’molchilarga supermarketda “aylanib yurish” va xarid uchun tovarlar tanlash imkonini beradi. Kompyuter ular xaridini qayd qiladi va ularning narxlar, o‘ram rangi va shaklining o‘zgarishiga javobini o‘rganadi.

• 
  Birlamchi ma’lumotlar qator afzalliklarga ega: axborot tadqiq etilayotgan muammoga mos ravishda to‘planadi, eng yangi hisoblanadi va avvaldan berilgan batafsillik darajasiga ega; barcha olingan ma’lumotlarga firma yetisha oladi, zarur bo‘lganda ularni raqobatchilar uchun sir saqlanishini ta’minlay oladi; agar istalsa to‘plangan ma’lumotlarning ishonchlilik darajasi miqdoran aniqlanishi mumkin.
  
• 
  Birlamchi ma’lumotlarning asosiy kamchiligi shundaki, ularni yig‘ish ko‘p vaqt, mablag‘ talab qilishi, yoki firma mustaqil ravishda birlamchi ma’lumotlarni yig‘a olmasligi mumkin.
  

Birlamchi axborotni yig‘ish so‘rovning panel usulidan foydalanish asosida ham amalga oshirilishi mumkin.

Panel – takror tadqiqot o‘tkazilayotgan, so‘rovga tortilayotgan shaxslarning tanlanma to‘plami.

Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash. Bu bosqichda a’zolari o‘rtasida marketing tadqiqotlari olib boriladigan “guruh” parametrlari to‘g‘risida axborot olish zarur. Masalan, marketingni boshqaruvchi kampaniya mahsulotlarining turli xildagi chakana do‘konlar (“guruh” – populyatsiya (Aholi)) orqali sotilish hajmi to‘g‘risida ma’lumot olishni istaydi. Aholining o‘rganilayotgan qismi tanlanma, deyiladi, uning hajmini ham tadqiqotchilar aniqlashlari lozim.

Tanlangan guruhlar ichida so‘rovnomalarni o‘tkazish firmaga maqsadli ravishda ma’lum iste’molchilar guruhiga mo‘ljallangan mahsulot yoki xizmat turini ishlab chiqarishga, ularning tovar va xizmatga bo‘lgan munosabatini aniqlashga yordam beradi. Natijada firma bozorning maqsadli segmenti va maqsadli iste’molchisiga ega bo‘ladi. Bunday firma faoliyati uzoq muddat ichida raqobatbardosh bo‘lib qolishga asos bo‘ladi. Anketali so‘rovnomalar bir martali yoki ko‘p martali bo‘lishi mumkin, qaytariluvchi so‘rovnomalar panel, deyiladi. Ma’lum tadqiqot obyekti yoki talabalar “Panel” bo‘lishi mumkin. Har safar bir tadqiqot obyektida va bir iste’molchilar guruhida savolnomalar o‘tkazish dinamik ravishdagi o‘zgarishlarni aniqlashga, tovarga bo‘lgan munosabatni bilishga yordam beradi. Iste’molchilar paneli va tadbirkorlar paneli orqali marketing tadqiqoti uchun juda ko‘p birlamchi axborotlarni to‘plash mumkin.

Intervyu usuli bilan yangi mahsulot, uning foydalilik jihatlari kabi savollar aniqlanadi. Telefon orqali so‘rovnomalar geografik jihatdan keng masshtabda joylashgan iste’molchilar fikrini bilish uchun qo‘llaniladi, masalan, uyali aloqa xizmati paketlari haqida respublika bo‘yicha abonentlar fikri telefon orqali o‘rganiladi. Yozma so‘rovnomalar pochta qutisiga anketalar tashlanib, so‘ngra yig‘ib olinadi, yoki so‘roqqa tutiladigan respondentlarni to‘plab ulardan anketalarga yozma javoblar olinadi. Har qanday marketing tadqiqotida uchraganiday so‘rovnomalar ham afzallik va kamchiliklarga ega. So‘rovnomalar o‘tkazishda maqsadga qarab aniq, keng qamrovli savollarni tuzish ancha murakkab. Savollar soni kam, lekin u barcha kerakli narsalarni qamrab olgan bo‘lishi savol tuzuvchidan bilim va mahoratni, tadqiqot maqsadini aniq bilishlikni talab etadi. Savollarni juda ko‘p variantli qilib shakllantirish va ko‘p variantli savolnomalar tuzish mumkin. Testlar shaklida tuzilgan savolnomalar so‘roq vaqtida vaqtini tejashga imkon beradi. Juda ko‘p respondentlarga (savolga tutiladiganlar) savolnomalar tarqatilganda tadqiqotlar ko‘rsatishicha 20 - 50 foizga yaqin anketalar to‘liq javoblar bilan qaytar ekan. Shuning uchun savolnomalar tarqatilib so‘roq o‘tkazilayotganda rag‘batlantirish chora - tadbirlari yaxshi natija beradi. Anketalarni to‘ldirib berish foizi ortadi. Savolnomalarda savollar ochiq yoki yopiq bo‘lishi mumkin. Savollar aniq, konkret masalaga, tovarga uning xususiyatlariga, narxiga yo‘naltirilganligiga qarab birbiridan farq qilishi mumkin. Savolnomalar tuzishda quyidagi tavsiyalarga rioya qilish lozim:

• 
  Savollar qisqa, aniq va bir ma’noli bo‘lishi kerak.
  
• 
  Anketa mantiqan maqsadga yo‘naltirilgan va savollar soni optimal bo‘lishi kerak. Anketada maqsadga tegishli bo‘lmagan savollar bo‘lmasligi kerak.
  
• 
  Tadqiqot mantiqidan kelib chiqib savollar ma’lum guruhlarga bo‘lingan holda tizimlashtirilsa natija samarali bo‘ladi.
  
• 
  Anketa monoton, zerikarli va tez charchashga olib kelmasligi kerak.
  
• 
  Mantiqiy ketma-ketlikka rioya qilish lozim.
  
• 
  Shaxsiy savollar anketa oxirida beriladi.
  

Anketa so‘rovnomalarini o‘tkazish yangi tovarlarni ishlab chiqarishdan oldin, maqsadli iste’molchilar segmentini tanlashda, yangi bozor segmentini egallash rejasi paydo bo‘lganda yaxshi samara beradi. Savol qo‘yilishining bir necha variantlari mavjud. Test savollarda tayyor javoblar berilib kerakligi belgilanish talab qilinsa, ba’zi anketalarda iste’molchi o‘zi erkin javob berishi mumkin. U o‘ziga qanday tovar, qanday narxda va qanday naflilik darajasi bilan yoqishini erkin yozishi mumkin, lekin bunday erkin javoblar yozilgan anketalarni kompyuterda umumlashtirish va ishlash imkoni cheklanadi. Ularni qo‘lda umumlashtirish juda ko‘p vaqtni oladi.

Ma’lum iste’molchilar guruhini tanlab so‘rovnomalar o‘tkazish yuqori samara beradi. F. Kotler kimni so‘roq qilish kerak, qancha odamni so‘roq qilish kerak, qaysi guruhni so‘roq qilish kerak, degan savollarga aniq javob tayyorlab so‘ngra so‘rovnomani o‘tkazishni tavsiya qiladi. Bunday usullar taraqqiy etgan davlatlarda ko‘plab keng qo‘llaniladi. Kichik va xususiy biznes korxonalari o‘z faoliyatlarini raqobatdosh qilish uchun har doim u yoki bu marketing usullaridan foydalanadilar.

Marketing tizimida tajriba o‘tkazish ham o‘ziga xos qiziqarli va muhim hisoblanadi. Tajriba orqali ko‘p qiziqarli marketing ma’lumotlarini, omillarning bir-biriga bog‘liqligini aniqlash mumkin. Masalan, reklama vositalarining xaridorlar strukturasiga ta’siri, narx – navoning bozor konyunkturasiga ta’siri kabi ko‘rsatkichlar o‘rganiladi.

Ochiq tajriba shundan iboratki, o‘rganilayotgan obyekt tajribaning maqsadidan xabardor bo‘ladi va aksincha, tadqiqot maqsadi noaniq bo‘lganda o‘rganilayotgan obyekt nima maqsadda uni so‘roq qilayotganlarini bilmaydi. Amaliyotda marketing maqsadlariga erishish uchun turli tajribalar o‘tkaziladi. Test savollar o‘tkazish joyiga, obyektiga, shaxsiga, muddatiga, hajmiga, test qilinayotganlarning soniga qarab tizimlashtiriladi. Yig‘ilgan ma’lumotlar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Tartibga solingan test savollari masalan, ish haqi miqdoriga qarab xaridorlarning sotib olish qobiliyatini, xarid qilish xulq-atvorini o‘rganish kabi savollar bilan axborotlar yig‘iladi. Marketing tadqiqotlari natijasida olingan axborotlar ishlanadi, umumlashtiriladi, interpretatsiya qilinadi. Axborotlarni qayta ishlash uchun yozma va tahlil uslublari ishlatiladi. Marketingda tahliliy uslublardan – trendlar tahlili, chiziqsiz regressiya va korrelyatsiya uslubi, diskreminant tahlil, klaster tahlili, omilli tahlil, miqdoriy va sifat tahlillari kabilar qo‘llaniladi.