Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti o. Sh. Mamanazarov

2.4 Boshqaruv standartlari: xususiyatlar, tizimni ishlab chiqish va qoʻllash 
 
 
                
Boshqarish  sohasida  standartlashtirishning  maqsadi  belgilangan  talablar, 
normalar  va  tamoyillardan  doimo  foydalanish  orqali  muayyan  darajadagi  tartibga 
erishish  orqali  boshqaruv  samaradorligini  oshirishdan  iborat.  Loyihani  boshqarish 

---

 
  21 
 
sohasidagi  modellar  va  standartlar  soni  muntazam  oʻsib  bormoqda,  bu  ham  oʻz 
loyihalarini, ham boshqaruvini mintaqaviy, milliy, soha va korporativ xususiyatlarini 
hisobga olish tendensiyasini aks ettiradi.  Xalqaro,  milliy,  mintaqaviy  standartlar  va 
individual 
tashkilotlar 
standartlari 
(korporativ 
standartlar) 
mavjud. 
Agar 
standartlashtirishda ishtirok etish har qanday mamlakatning tegishli organlariga ochiq 
boʻlsa,  bu  xalqaro  standartlashtirishdir.  Hududiy  standartlashtirish  faqatgina  bir 
geografik, siyosiy yoki iqtisodiy mintaqa davlatlarining tegishli organlari uchun ochiq 
boʻlgan  faoliyatdir.  Milliy  standartlashtirish  -  bu  davlat,  tarmoq,  iqtisodiyotning 
muayyan  sektorida,  uyushmalar,  ishlab  chiqarish  korxonalari,  korxonalar  va 
muassasalar  darajasida  turli  darajalarda  amalga  oshirilishi  mumkin  boʻlgan  aniq  bir 
davlatda standartlashtirish. 
 
Loyihani  boshqarish  sohasidagi  loyihalarni  boshqarish  standartlarini  ishlab 
chiqishda  ishtirok  etadigan  eng  nufuzli  tashkilot  xalqaro  loyihalarni  boshqarish 
instituti  -  Project  Management  Institute  (PMI)  hisoblanadi.  Bu  nodavlat  notijorat 
tashkilotdir,  uning  maqsadi  tajriba  almashish,  loyiha  menejerlari  bilim  va 
koʻnikmalarini almashish, sertifikatlashtirish dasturlari (CAPM, PMP, PGMP) orqali 
loyihalarni  boshqarish  sohasida professionallikni  rivojlantirishdir. 1969  yilda  tashkil 
etilgan PMI loyihasi menejment instituti loyihalarni boshqarish bilan shugʻullanadigan 
va 170 dan ziyod mamlakatlarda vakili boʻlgan professionallarni birlashtiradi.  
PMI  loyihalarni  boshqarishning  turli  sohalarida  standartlarni  ishlab  chiqadi, 
konferentsiyalar  va  seminarlar,  ta’lim  dasturlari  va  professional  sertifikatlashni  olib 
boradi.  PMI  standarti  butun  dunyoda  loyihalarni  boshqarish  amaliyotida  keng 
qoʻllaniladigan va keyinchalik paydo boʻlgan koʻplab boshqa standartlar uchun asos 
boʻlib xizmat qiladigan PMI ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan.  
Eng taniqli va keng tarqalgan standart - PMBoK («Project Management Body 
of  Knowledge»-  "Loyiha  boshqaruvi  organi").  Dastlab,  1987  yilda  Amerika  loyiha 
menejeri instituti tomonidan nashr etilgan. 2000 yilda ikkinchi, 2004 yilda uchinchi, 
2008  yilda  toʻrtinchi,  2012  yilda  beshinchi  va  2016  yilda  esa  ushbu  standartning 
oltinchi nashri chop etildi. Qoidalar va standartlar loyihalarni boshqarishning xalqaro 
va disiplinlerarası xususiyatlarini ta’minlaydi. Ularning barchasi dunyo boʻylab loyiha 

---

 
  22 
 
menejerlariga  loyihani  boshqarish  uchun  shunga  oʻxshash  falsafa  va  metodikani 
yoʻnaltiradi va shunga mos ravishda "bir xil til" gapirishadi. Shu bilan birga PMBoK 
standarti loyihani boshqarish uchun talablarni, birinchi navbatda, davlat xaridorining 
manfaatlari  nuqtai  nazaridan  aks  ettirayotganini  ta’kidlash  joiz.  Loyiha  rahbarlari 
xalqaro  va  milliy  assotsiatsiyalari  loyiha  menejerlarini  tayyorlashda  va  ularni 
sertifikatlashda faol ishtirok etmoqda. 
 
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat standartida loyiha boshqaruvining prinsiplari 
va jarayonlari boʻyicha loyiha natijalariga erishishga ta’sir koʻrsatuvchi qoʻllanmalar 
keltirilgan  [2].  Davlat  standartining  maqsadli  auditoriyasi  quyidagilarni  oʻz  ichiga 
oladi: 
 
-  loyiha  menejerlari  va  homiylarning  loyiha  boshqaruv  tamoyillari  va 
amaliyotlarini tushunishlarini yaxshilash;  
 
- loyiha menejerlari, loyiha menejmenti komandalari va loyiha guruhi a’zolari 
milliy  standartlar  va  loyihalar  amaliyotini  xalqaro  standartlarga  muvofiqlashtirish 
uchun umumiy asoslarni ta’minlash. 
 
Loyihaning  natijasi  mahsulotni,  natijalarni,  loyihaning  foydali  samarasini 
anglatadi.  Natijada,  loyihaning  turi  va  maqsadiga  qarab:  ilmiy  rivojlanish,  yangi 
texnologik jarayon, dasturiy ta’minot, qurilish maydonchasi, amaliyot dasturlari, qayta 
tuzilgan  kompaniya,  sertifikatlangan  sifat  tizimi  va  boshqalar  boʻlishi  mumkin. 
Loyihaning  muvaffaqiyati  (natijasi)  uning  narxi  (daromad),  innovatsiya,  sifat,  vaqt, 
ijtimoiy, ekologik va boshqa xususiyatlar boʻyicha rejalashtirilgan darajaga qanchalik 
toʻgʻri kelishi bilan baholanadi. 
 
Boshqariladigan loyiha parametrlari: 
• loyiha ishlarining hajmi va turlari;  
• qiymati, xarajatlar, loyiha xarajatlari;  
•  loyihaning  vaqtini,  davomiyligini  va  zaxiralarini,  loyihaning  bosqichlarini, 
bosqichlarini  shuningdek,  ishning  oʻzaro  munosabatini  oʻz  ichiga  olgan  vaqt 
parametrlari;  

---

 
  23 
 
• loyihani amalga oshirish uchun zarur boʻlgan resurslar, shu jumladan: inson 
yoki  mehnat,  moliya,  logistika,  qurilish  materiallariga,  mashinalarga,  jihozlarga, 
qismlarga va qismlarga boʻlinadi, shuningdek resurslar cheklanganligi; 
• dizayn yechimlari sifati, amaliy resurslar, loyiha komponentlari. 
Loyiha va uni amalga oshirish jarayoni, amalga oshirilishi - murakkab tizim,  
unda  loyihaning  oʻzi  boshqaradigan  kichik  tizim  sifatida  ishlaydi  va  loyihani 
boshqarish - bu boshqaruvchi hisoblanadi. 
- 
Loyiha  bir  qator  xususiyatlarga  ega,  chunki  uni  amalga  oshirish  ishlarini 
metodik tarzda tashkil etishga yordam beradi: 
- loyiha tashqi muhit deb ataladigan ma’lum bir muhitda paydo boʻladi, mavjud 
va rivojlanadi;  
-  loyihaning  tarkibi  uning  amalga  oshirilishida  va  rivojlanishida  oʻzgarishsiz 
qoladi:  unda  yangi  elementlar  (ob’yektlar)  paydo  boʻlishi  mumkin,  uning  ayrim 
qismlari uning tarkibidan chiqarilishi mumkin;  
-  har  qanday  tizim  kabi  loyiha  elementlarga  boʻlinishi  mumkin,  ammo  ma’lum 
yoʻnalishlarga tanlangan elementlar oʻrtasida aniqlik kiritilishi va saqlanishi kerak. 
"Loyiha" va "tashqi muhit"ga loyiha paydo boʻlgan va rivojlanayotgan barcha faoliyat 
sohasini  taqsimlash  ma’lum  darajada  shartli  hisoblanadi.  Buning  sabablari 
quyidagilardan iborat: 
 
1.  Loyiha qat’iy barqaror emas: loyihani amalga oshirish jarayonida uning bir 
qator elementlari oʻz joylarini oʻzgartirishi, loyihaga tashqi muhitdan orqaga qaytish 
va qayta ishlashi mumkin. 
 
2.  Loyihaning  ayrim  elementlari  ham  uning  tarkibi,  ham  tashqarisida 
ishlatilishi  mumkin.  Bunga  odatiy  bir  misol,  bir  vaqtning  oʻzida  muayyan  loyihani 
amalga oshirishda va boshqa muammolarni (xususan, boshqa loyihani amalga oshirish 
boʻyicha) hal qilish boʻyicha ishlaydigan mutaxassislar boʻlishi mumkin.  
 
Loyihaning asosiy ishtirokchilari orasida mijozlar, menejer va loyiha jamoasi, 
investor,  ishlab  chiquvchi,  yetkazib  beruvchilar  va  pudratchilar  kiradi  (1-rasm). 
Innovatsiya  loyihasining  asosiy  ishtirokchilari  loyihaning  tashabbuskori  yoki  loyiha 
gʻoyasi ishlab chiqaruvchisi boʻlishi kerak. 

---

 
  24