Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti o. Sh. Mamanazarov

 
 
 
 
 
 
 

---

 
  6 
 
I BOB. LOYIHALARNI BOSHQARISHNING MOHIYATI 
 
1.1. Loyihalarni boshqarishning mohiyati 
 
 
"Loyiha"  tushunchasi  bir  nechta  belgilar  bilan  tavsiflangan  turli  xil  tadbirlarni 
(faoliyatlarni)  birlashtiradi, ulardan eng keng tarqalgani quyidagilar: 
 
• aniq maqsadlarga erishish, aniq natijalarga erishish; 
 
• bir nechta oʻzaro bogʻliq harakatlarning muvofiqlashtirilishi; 
 
• muayyan boshlanish va tugash bilan cheklangan vaqt. 
 
Loyihaning  ishlab  chiqarish  tizimidan  farqi  shundaki,  loyiha  bir  marotaba 
emas, balki davriy faoliyat. Ketma-ket ishlab chiqarish oldindan belgilangan muddatga 
ega  emas  va  talabning  mavjudligi  va  hajmiga  bogʻliq.  Talab  yoʻqolganda,  ishlab 
chiqarish jarayoni tugaydi. Sof ishlab chiqarish aylanishi loyihalar emas. 
 
Biroq  oxirgi  paytlarda  dizayn  yondashuvi  doimo  ishlab  chiqarishga 
yoʻnaltirilgan  jarayonlarga  tobora  koʻproq  qoʻllanilmoqda.  Misol  uchun,  muayyan 
davrda ishlab chiqarish hajmini belgilangan budjetga asosan oshirish yoki shartnoma 
boʻyicha yetkazib berish muddatlari mavjud boʻlgan ba’zi buyurtmalarni bajarish. 
 
Loyihaning  yakuniy  natijasini  olish  uchun  qancha  vaqt  kerak  boʻlsa,  loyiha 
tizimi  sifatida  loyiha  mavjud.  Loyihaning  konsepsiyasi  firma  yoki  korxona 
konsepsiyasiga  zid  kelmaydi  va  unga  toʻliq  mos  keladi.  Bundan  tashqari,  loyiha 
koʻpincha kompaniyaning faoliyatining asosiy shakli boʻladi. Mutaxassisning oʻziga 
xos  vazifasiga  qarab,  har  biri  mavjud  boʻlish  huquqiga  ega  boʻlgan  "loyiha" 
atamasining bir qancha ta’riflari mavjud. Eng umumiy shakldagi loyiha (ingl.project) - 
"masalan, katta korxona, masalan, oʻylanadigan yoki rejalashtirilgan narsa" (Webster 
izohli lugʻati).  Muntazam  (tizimli)  yondashuv  nuqtai  nazaridan,  loyiha  dastlabki 
holatdan  soʻnggi  holatga  oʻtish  jarayoni  deb  qaralishi  mumkin  –  natija  bir  qator 
cheklovlar va mexanizmlarning ishtiroki bilan bogʻliq. 
 
“Loyiha boshqaruvi  toʻgʻrisidagi bilimlar Kodeksida” loyiha  –  bu  muayyan 
dastlabki  ma’lumotlarga  va  uni  qanday  hal  qilishni  belgilaydigan  zarur  natijalarga 
(maqsadlarga)  ega  boʻlgan  vazifadir.  Loyiha  maqsadi  (muammosi),  uni  amalga 

---

 
  7 
 
oshirish  vositasi  (muammoni  hal  qilish)  va  amalga  oshirish  jarayonida  olingan 
natijalarni oʻz ichiga oladi. 
 
Investitsiya loyihasi rejalashtirilgan natijani olish va belgilangan muddatlarda 
muayyan  maqsadlarga  erishish  uchun  intellektual,  moliyaviy,  moddiy,  insoniy,  shu 
jumladan, ma’lum miqdorda resurslarni investitsiyalashni oʻz ichiga olgan 
investitsion 
(
sarmoyaviy)  harakatlar  sifatida  tushuniladi.  Investitsiya  loyihasining  moliyaviy 
natijasi  koʻpincha  foyda  /  daromad  hisoblanadi,  aniq  (moddiy-ashyoviy)  natijalar  - 
yangi  yoki  rekonstruksiya  qilinadigan  asosiy  vositalar  (ob’yektlar)  yoki  moliyaviy 
vositalarni yoki moddiy boʻlmagan aktivlarni keyinchalik daromad keltiradigan tarzda 
sotib olish va ulardan foydalanish.  
 Ayrim jismoniy ob’yektlar (binolar, inshootlar, ishlab chiqarish komplekslari) 
loyiha  natijalari  sifatida  faoliyat  olib  boradigan  boʻlsa,  loyiha  ta’rifi  quyidagicha 
ifodalanishi mumkin: Loyiha– bu maqsadli, oldindan ishlangan  va rejalashtirilayotgan 
jismoniy  ob’yektlarni  ishlab  chiqarish  yoki  modernizatsiya  qilish,  texnologik 
jarayonlarni,  ular  uchun  tashkiliy  hujjat,  moddiy,  moliyaviy,  mehnat  va  boshqa 
resurslar, shuningdek boshqaruv qarorlari va ularni amalga oshirish chora-tadbirlari. 
 
Shunday  qilib,  loyihaning  zamonaviy  ma’nosi  -  bu  bizning  dunyomizni 
oʻzgartiradigan    narsalardir:  uy-joy  yoki  sanoat  inshootini  qurish,  ilmiy  tadqiqotlar 
dasturi,  korxonani  rekonstruksiya  qilish,  yangi  tashkilot  tuzish,  yangi  uskunalar  va 
texnologiyalarni ishlab chiqish, kema qurilishi, kino yaratish, mintaqani rivojlantirish, 
- bularning barchasi loyihalar hisoblanadi. 
 
"Loyihalarni boshqarish" - maxsus va professional bilimlarni birlashtiradigan 
sintetik  fandir.  Maxsus  bilim  loyihalar  (qurilish,  innovatsion,  ta’lim,  atrof-muhit, 
tadqiqot, qayta qurish va boshqalar) bilan  bogʻliq faoliyat sohasining xususiyatlarini 
aks  ettiradi.  Biroq,  turli  loyihalar  uchun  muvaffaqiyatli  qoʻllaniladigan  usullar  va 
vositalar yordamida, loyihaning barcha yoʻnalishlari boʻyicha loyihalarga xos boʻlgan 
umumiy  muntazamliklarni  oʻrganish  natijasida  olingan  bilimlar  tufayli  loyihalarni 
boshqarish haqiqiy mustaqil fanga aylandi. 
 
Loyihalarni boshqarish usullari quyidagilarni bajarishga imkon beradi: 
 
• loyihaning maqsadlarini aniqlab olish va uni oqlash; 

---

 
  8 
 
 
• loyihaning tuzilishini aniqlash (sub-maqsadlar, amalga oshiriladigan 
ishlarning asosiy bosqichlari); 
 
• zarur miqdor va manbalarni aniqlash; 
 
• ijrochilarni, xususan, savdo-sotiq va tender savdoni oʻtkazish yoʻli bilan 
tanlash; 
 
• shartnomalarni tayyorlash va tuzish; 
 
• loyihaning vaqtini belgilash, uni amalga oshirish rejasini tuzish, kerakli 
resurslarni hisoblash; 
 
• loyiha budjeti va smetani hisoblash; 
 
• risklarni rejalashtirish va hisobga olish; 
 
• loyihaning amalga oshirilishi ustidan nazoratni ta’minlash va boshqalar. 
 
Loyihalarni 
boshqarish 
- 
ishlarning 
tarkibi 
va 
koʻlami,loyiha 
ishtirokchilarining  xarajatlari,  vaqti,  sifati  va  qondirilishi  boʻyicha  loyihada  aniq 
natijalarga  erishish  uchun  zamonaviy  uslublar,  asbob-uskunalarni  va  boshqaruv 
texnologiyalarini  qoʻllash  orqali  uning  maqsadlariga  samarali  erishishga  qaratilgan 
loyiha  aylanishi  davomida  mehnat,  moliyaviy  va  moddiy-texnika  resurslarini 
rejalashtirish, boshqarish, muvofiqlashtirish metodologiyasi. 
 
Gʻarbda keng tarqalgan loyiha boshqaruvining "jarayon" tushunchasi qiziqish 
uygʻotadi. Uning mohiyati loyiha boshqaruvining (LB) murakkab integratsiyalashgan 
tabiati uning tarkibidagi jarayonlar va ularning oʻzaro bogʻliqligi bilan tavsiflanadi. Bu 
holatda  jarayonlar  boshqaruv  funksiyalarini  amalga  oshirish  bilan  bogʻliq  boʻlgan 
harakatlar va tartiblar sifatida tushuniladi. 
 
Loyiha boshqaruvi sxemalari uchun quyidagi variantlar mavjud: