O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

birinchidan,
fuqarolik jamiyati institutlarining muhim davlat qarorlarini qabul qilishdagi o‘rni va 
ta’sirini kuchaytirish;
-
ikkinchidan,
fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish hamda ularning 
farovonligini, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlanishini yuksaltirish;
-
uchinchidan,
NNTlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga yo‘naltirilgan kompleks 
choralarni amalga oshirish, NNTlar va boshqa fuqarolik institutlarini institutsional rivojlantirish, ularning 
iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga yo‘naltirilganligini ta’kidlash mumkin. 
4.
 
O‘zbekistonda siyosiy partiyalarning tadrijiy rivoji va huquqiy asoslari. 
O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillarida ko‘ppartiyaviylikni shakllantirishga 
qaratilgan islohotlar jamiyatda demokratik taraqqiyotning kelgusidagi istiqbol rivojini belgilab 
berishda katta ahamiyat kasb etdi. Bu borada 1991 yilning 15 fevralida "O‘zbekiston 
Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi fuqarolik 
jamiyatini barpo etish g‘oyasining dastlabki huquqiy poydevori bo‘ldi. Qonunning ahamiyati 
shundaki, unda jamoat birlashmalarining davlatdan mustaqil faoliyat yuritadigan tuzilma 
ekanligi, ular faoliyatiga mansabdor shaxslarning aralashishi mumkin emasligi qat’iy belgilab 
qo‘yildi. Aynan shu qonunda birinchi bor siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining mamlakat 
taqdiridagi mas’uliyati davlat tashkilotlariga tenglashtirildi.
O‘zbekistonda Prezident saylovlari birinchi bor (1991 yil dekabr) tashkiliy uyushqoqlik, 
siyosiy hamjihatlikda muqobillik asosida o‘tkazildi. Bu saylovlarning tarixiy va siyosiy 
ahamiyati shundan iboratki, u milliy zaminimizda ilk bor demokratiyaning asosiy talablaridan 
biri siyosiy hokimiyat ligitimligini ta’minladi. 1992 yil 8 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining qabul qilinishi biz tanlagan demokratik yo‘lning huquqiy asoslarini yaratib 
berdi. Konstitutsiyaning XIII bobida respublikada huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo 
etish va bunda ko‘ppartiyaviylik tizimini shakllantirishning huquqiy asoslari o‘z ifodasini topdi. 
Jumladan, Konstitutsiyaning 60-moddasida "siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning 
siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari 
orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar" deb siyosiy partiyalarning vakolatlari 
belgilab berildi. Ayni paytda, 57-moddada "Konstitutsiyaviy tizimni zo‘rlik bilan o‘zgartirishni 
maqsad qiluvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning 
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy 

---

66 
adovatni targ‘ib qiluvchi, xalqning sog‘ligi va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek, 
harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat 
birlashmalarining tuzilishi va faoliyati ta’qiqlanadi" deb ularning mas’uliyati hamda javobgarligi 
ko‘rsatildi.
Dastlabki islohotlar rivoji va ijtimoiy-siyosiy vaziyatning o‘zgarishi bilan1991 yil 1 
noyabrda O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasiga asos soladi. O‘zbekistonda ayrim 
mamlakatlardagi "demokratiya"dan farqli o‘laroq, o‘z fuqarolarini yangi demokratik jamiyat 
qurish yo‘liga safarbar qilishi mumkin bo‘lgan siyosiy tashkilot mohiyatan butunlay boshqa 
tuzilmaga aylandi.
Bozor iqtisodiyoti va demokratik jamiyat qurish borasidagi islohotlar, mulkchilik 
munosabatlarining chuqurlashuvi jamiyatda bu jarayonlar ifodachisi va bunday manfaatlarni 
uyg‘unlashtiruvchi harakatga bo‘lgan ehtiyojni taqozo eta boshladi. SHu tariqa, 1994 yil 24 
mayda "Vatan taraqqiyoti" partiyasi vujudga kelib, u o‘z dasturida asosan ishbilarmon, tadbir-
korlarning sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirib, mamlakatimiz imkoniyatlarini to‘la yuzaga 
chiqarish va shu yo‘l bilan O‘zbekiston xalqining farovon turmushga erishmog‘ini ta’minlash, 
erkin bozor munosabatlari asosida mamlakatni jahonning rivojlangan davlatlaridan biriga 
aylantirish kabi g‘oyalarni ilgari surdi. "Vatan taraqqiyoti" partiyasi 2000 yilga kelib o‘z 
maqsadi va vazifalari bilan yaqin bo‘lgan, 1998 yil 28 dekabrda tashkil topgan O‘zbekiston 
Fidokorlar Milliy Demokratik partiyasi bilan birlashdi. Bu, o‘z navbatida, O‘zbekistonda 
ko‘ppartiyaviylik tizimining rivojlanishida o‘ziga xos voqea bo‘ldi. Fidokorlar partiyasining 
vujudga kelishi jamiyatdagi siyosiy taraqqiyot natijasi bo‘lib, islohotchilik g‘oyalarini ro‘yobga 
chiqarishda jamiyatning shijoatkor, tadbirkor va yosh qatlam kuchlarini ifodalashga bo‘lgan 
intilish sifatida namoyon bo‘ldi.
Odamlar hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar, yangi turmush tarzi, ba’zan uning 
murakkab ijtimoiy munosabatlari vatanparvarlik, bag‘rikenglik, yurt tinchligi, sotsial adolat, 
fikrlar xilma-xilligi kabi masalalarni tobora ustuvor vazifaga aylantirdi. Bu o‘zgarishlar 
O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasining (1995 yil 17 fevralda) tashkil topishiga 
ijtimoiy sharoit yaratadi. Partiya nizomiga muvofiq mustaqillikni mustahkamlashning bosh 
masalasi sifatida insonning ozod bo‘lishi, uning imkoniyatlarini yo‘naltirish, fuqarolarning 
huquqlarini, erkinliklarini, burchlarini ta’minlash, barcha millatlar va xalqlarni, jamoat 
tashkilotlarini birlashtiradigan etakchi kuch – huquqiy demokratik davlat g‘oyalarini ilgari surish 
uning bosh maqsadi etib belgilandi. SHu g‘oyalarga hamohang O‘zbekiston “Milliy tiklanish” 
demokratik partiyasi 1995 yilning 3 iyunida tashkil topib, dasturiy maqsadlari millatning 
ma’naviy birligi, Vatan – yagona oila, kuchli demokratik davlat, milliy qadriyatlar, ilmiy-
texnikaviy taraqqiyot va umumjahoniy integratsiya, zamon kishisi, milliy istiqbol kabi g‘oyalar