O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

partiya faoliyatining mazmun-mohiyatini tashkil etdi.
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish, 
ko‘ppartiyaviylik tizimini takomillashtirishda 1996 yilning 29-30 avgustida bo‘lib o‘tgan Oliy 
Majlisning VI sessiyasi yangi bir davrni boshlab berdi, deyish mumkin. Birinchi Prezidentimiz 
Islom Karimovning "Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim 
vazifalari to‘g‘risida"gi ma’ruzasi jamiyatga yangicha demokratik ruh bag‘ishladi. Ma’ruzada 
haqiqiy demokratiyaning zarur va qonuniy belgisi bo‘lgan tub ma’nodagi ko‘ppartiyaviylikni 
shakllantirish uchun jamiyat siyosiy tizimini yangilashning nazariy asoslari belgilab berildi. 

---

67 
Mamlakatda bozor iqtisodining rivojlanishi, moliyaviy infrastruktura tizimining qaror 
topishi, ishlab chiqarishning takomillashuvi, xususiy mulkdorlar qatlamining o‘sishi natijasida 
jamiyatda yangi siyosiy qatlam vujudga keldi. Bu qatlam jamiyat rivojini modernizatsiya 
qilishga qodir bo‘lgan ishbilarmonlar va tadbirkorlar edi. Ular innavatsion g‘oyalarni 
umumlashtiradigan, o‘z maqsadlarini jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashtiradigan siyosiy 
birlashmaning vujudga kelishiga zamin yaratadi. SHunday qilib, 2003 yil 15 noyabrda 
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati - O‘zbekiston Lebiral Demokratik partiyasiga asos 
solinadi. 
Sobiq ma’muriy-buyruqbozlik tizimi siyosatining oqibatida atrof-muhitga bepisand 
munosabatda bo‘lish, tabiiy resurslardan vahshiyona foydalanish oqibatida o‘simlik va hayvonot 
dunyosining genofondiga salbiy ta’siri, biologik xilma-xillikning qisqarishi, katta hajmdagi 
sanoat va boshqa tur chiqindilarning hosil bo‘lishi, cho‘llanish, er va suv resurslarining 
degradatsiyasi, Orol dengizi halokati kabi mintaqaviy va global miqyosda echilishi zarur bo‘lgan 
ekologik muammolar o‘z echimini kutib yotgan edi. Aynan shu kabi muammolarni hal etishga 
qaratilgan siyosiy kuch sifatida 2008 yilning 2 avgustida O‘zbekiston ekologik harakati tashkil 
etiladi. Ta’kidlash lozimki, tashkil topgan har bir siyosiy tashkilot va mazkur Harakat davr va 
ijtimoiy sharoit taqozosi va jamiyat talablari asosida vujudga kelganligini kuzatamiz. YA’ni, 
unda o‘zib ham, ortda qolib ketmaslik - bu evolyusion yo‘lning sharti. 
Mamlakatda ko‘ppartiyaviylik tizimining huquqiy asoslarini mustahkamlashda saylov 
instituti va uni huquqiy jihatdan rivojlantirishga qaratilgan xatti-harakatlar alohida o‘rin tutadi. 
1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan "O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar 
to‘g‘risida", 1994 yil 5 mayda qabul qilingan "Viloyat, tuman, va shahar xalq deputatlari 
kengashiga saylovlar to‘g‘risida"gi va "Fuqarolarning saylov huquqi kafolatlari to‘g‘risida”gi 
qonunlar negizida Oliy Majlisga demokratik va ko‘ppartiviylikka asoslangan ilk saylovlar 1994 
yil 25 dekabrda o‘tkazilishi o‘zbek parlamentarizmi tarixida yangi davrni ochib berdi.
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining qaror topishi va siyosiy partiyalar 
takomillashuvida 1996 yil 25 dekabrda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Siyosiy partiyalar 
to‘g‘risida”gi qonun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Qonun 17 moddadan iborat bo‘lib, unda 
siyosiy partiyalarning demokratik qonunlar asosida faoliyat yuritishlari uchun etakchi va ilg‘or 
mamlakatlar mezonlari talablaridarajasidagi huquqiy asoslar kiritildi. Masalan, qonunning 12-
moddasida siyosiy partiyalarning huquqlari aniq va ravshan ko‘rsatib berilgan. Ushbu qonun 
siyosiy partiyalarni tuzish, ularning faoliyat ko‘rsatishi, partiyaga a’zolik, partiya faoliyatining 
kafolatlari, uning ustavini ro‘yxatga olish, partiyalarning mulkiy munosabatlariga doir barcha 
huquqiy maqomlarining mujassamlashgani O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimini qaror 
toptirishda muhim o‘rin tutdi. 
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining tadrijiy rivoji shundan dalolat bermoqdaki, 
mustaqillik yillarida mamlakatda demokratik saylovlarning huquqiy asoslari yaratildi va 
saylovlar to‘g‘risidagi qonunlar hayotda o‘z ifodasini topmokda. SHu bilan birga, saylov 
kampaniyalari davri siyosiy partiyalar uchun siyosiy kengliklar sifatida fuqarolarning siyosiy va 
huquqiy madaniyatlari yuksalishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zbekistonda hokimiyat bo‘linishi tamoyillariga amal qilgan holda 2002 yil 27 yanvarida 
o‘tkazilgan referendumga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi ikki palatali parlament tizimiga 
o‘tkazildi. Bunday o‘zgarish to‘g‘risidagi qaror mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotida yangi 

---

68 
sahifani ochib berdi. Uning natijalariga binoan Oliy Majlisning VIII sessiyasida «Referendum 
yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida»gi konsti-
tutsiyaviy qonun qabul qilindi. Bu hujjatlar asosida «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Senati to‘g‘risida» va «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi 
to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilindi. Mazkur qonunlar Oliy Majlis 
palatalarining maqomini, ularni shakllantirish tartibini, vakolatlarini, o‘zaro hamda boshqa 
hokimiyat organlari bilan hamkorlik qilish mexanizmlarini aniqlab berdi. Amalga oshirilgan 
islohotlar natijasida hokimiyatlar o‘rtasidagi muvozanatning tashkil etilishi ta’minlandi. Qonun 
chiqaruvchi vakillarning nafaqat mas’uliyati, balki professional darajasi oshdi. Hududiy 
manfaatlar va ularning aniq himoyachilari vujudga keldi. Hokimiyatning monopol va ma’muriy 
usulidan o‘zaro teng hamkorlik mexanizmlari yaratildi. Ijro hokimiyati ustidan deputat nazorati 
qonunga muvofiq o‘rnatildi. Senator va deputatni chaqirib olish, ayni paytda, uning maqomi 
to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi.
2006 yil 9 noyabrda qabul qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada 
demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini 
kuchaytirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun bu yo‘lda tashlangan dastlabki qadamlarning 
tabora kengayishiga sharoit yaratdi. Unga muvofiq Xalq deputatlari viloyat, shahar 
kengashlaridagi siyosiy partiyalarning deputatlik guruhlari bilan maslahatlashib, viloyat va 
Toshkent shahar hokimi nomzodlari Prezident tomonidan xalq deputatlari Kengashiga tasdiqlash 
uchun taqdim etiladi. Bunda hokim faoliyatini nazorat qilish va qoniqarsiz deb topilgan hollarda 
vazifasidan ozod qilish bo‘yicha tavsiya kiritish huquqlari beriladi. Mazkur konsepsiya 
konstitutsion qonunning uzviy davomi, uni rivojlantiruvchi keyingi bosqich sifatida 
takomillashib kelayotganligini kuzatamiz. Bu o‘z o‘rnida O‘zbekistonda davlat hokimiyatini 
shakllantirishda siyosiy partiyalarning bevosita ishtirokining oshishiga olib keldi.
YUrtboshimiz tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va 
Senatining 2010 yil 12 noyabrda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda 
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish 
konsepsiyasi” nomli ma’ruzasida davlatimizning yaqin va uzoq istiqboliga mo‘ljallangan evolyu-
sion rivojlanishning mantiqiy davomi bo‘lib, bu yangi bir davrni boshlab berdi. Jumladan, 
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘rnini olgan siyosiy partiya yoki teng 
miqdordagi deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif 
etilishi demokratik islohotlar yo‘lidagi harakatlarimizning izchilligini yana bir bora tasdiqlaydi. 
Bunda siyosiy partiyalarning hokimiyat uchun kurashish va ularni shakllantirish borasidagi 
faoliyatlari uchun jamiyatda real siyosiy maydonning huquqiy asoslari yaratiladi. Ayni paytda, 
siyosiy partiyalar o‘z dasturiy vazifalarini amalga oshirishda partiyalararo raqobat muhitining 
yanada kuchayishiga, sog‘lom siyosiy muxolifatlarning vujudga kelishiga hamda demokratik 
islohotlarni yanada chuqurlatirishga xizmat qiladi. 
Mazkur Konsepsiyaning 5-bo‘limi fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va 
rivojlantirishga bag‘ishlandi. 
YUrtboshimiz ta’kidlaganidek, “Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makon. Bu 
makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol toptirishga monelik qilmaydi, 
aksincha, yordam beradi. SHaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada 
ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Ayni vaqtda, boshqa odamlarning huquq va erkinliklari 

---

69 
kamsitilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. YA’ni, erkinlik va qonunga bo‘ysunish bir vaqtning o‘zida 
amal qiladi”
62
.