Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Moliya bozori tarkibi 
 
Moliya bozori tarkibida keltirilgan har bir bozor boʻyicha keyingi 
mavzularda alohida-alohida toʻxtalib oʻtamiz. 
• Тижорат банклари 
• Махсус жамғарма муассасалари 
Депозит типидаги 
воситачилар 
• Инвестиция фондлари 
• Пай фондлари 
• Инвестиция компаниялари 
Инвестиция типидаги 
воситачилар 
• Суғурта компаниялари 
• Хусусий пенсия фондлари
Шартнома-жамғарма 
типидаги воситачилар 
MOLIYA BOZORI 
Kredit 
bozori 
Pul-kredit 
bozori 
Qimmatli 
qog'ozlar 
bozori 
Qimmatbaho 
metallar bozori 
Sug'urta va 
xususiy
pensiya bozori 

---

8 
Instrumentlari muomalada boʻlish muddatiga koʻra moliya bozori pul bozori 
va kapital bozoriga boʻlinadi. Pul bozorida naqd pul, qisqa muddatli toʻlov 
vositalari, bir yilgacha boʻlgan qisqa muddatli jamgʻarmalar muomalasi tashkil 
etiladi. Kapital bozorida esa “uzun pullar” muomalasi tashkil etilib, unda asosan 
aksiyalar va obligatsiyalar amal qiladi. Muomala muddati esa bir yildan ortiq 
boʻladi. Kapital bozorining pul bozoridan asosiy farqli jihati uzoq muddatli 
investitsiyalardan foydalanishi bilan izohlanadi. 
Moliya bozorining muhim tarkibiy qismi hisoblangan qimmatli qogʻozlar 
bozori moliyaviy aktiv xususiyatiga koʻra ulush munosabatini anglatuvchi va qarz 
munosabatini anglatuvchi qimmatli qogʻozlar bozorlariga boʻlinadi. Bunda birinchi 
navbatda aksiyalar bozori hamda obligatsiyalar bozori yaqqol koʻzga tashlanadi. 
1.2. Moliya bozori modellari 
Moliya bozori modeli – iqtisodiyotni moliyalashtirishning turli usullari va 
turli moliyaviy vositachilar rolining ahamiyatiga bogʻliq holda bozorni tashkil etish 
tipidir. 
Iqtisodiyotni moliyalashtirishning ikkita asosiy usuli mavjud boʻlib, ular 
bank kreditlari yordamida moliyalashtirish hamda qimmatli qogʻozlar bozori orqali 
moliyalashtirishdir.
Bank kreditlari yordamida moliyalashtirish kontinental Yevropada 
moliyalashtirishning asosiy usuli hisoblanadi. Bunda moliyaviy resurs jalb qilish 
maqsadida bankka murojaat qiladi. Bank kompaniya moliyaviy holatini tekshiradi, 
taqdim etgan loyihasi va uning samaradorligini ijobiy baholaganda boshqa 
shartlarning ham bajarilishini inobatga olgan holda kredit ajratadi. Tegishli talablar 
bajarilmagan yoki taqdim etilgan loyihalar ijobiy baholanmagan holatlarda, 
shuningdek loyihalar yuqori riskli deb topilganda banklar moliyalashtirish 
boʻyicha arizaga rad javobini berishi mumkin. Bundan tashqari faoliyatni 
moliyalashtirish boʻyicha bir necha kreditlarni moliyalashtirish murakkab jarayon 
ekanligini ham shu oʻrinda qayd etib oʻtish lozim. Bank stavkalari yuqoriligi, 
alohida bank tomonidan mustaqil ravishda yirik summada kredit berish imkoniyati 
pastligi bunday amaliyotning kamchiliklari hisoblanadi. Banklar tomonidan 
kreditlashning kamchiliklari oʻz navbatida kompaniyalar tomonidan qimmatli 
qogʻozlar bozori orqali mablagʻlar jalb qilishni rivojlantirishga zaruratni yuzaga 
keltiradi. 
Qimmatli qogʻozlar bozori orqali moliyalashtirish Amerika qoʻshma 
shtatlarida 
va 
Buyuk 
Britaniya 
kabi 
mamlakatlarda 
iqtisodiyotni 
moliyalashtirishning asosiy usuli hisoblanadi. Bunda kompaniyalar qimmatli 
qogʻozlar muomalaga chiqaradi va kapital jalb qilish uchun ularni bozorda sotadi. 
Qimmatli qogʻozlar bozoridan mablagʻlar jalb qilish kapital jalb qiluvchi uchun 
quylay boʻlsada, loyihalarni moliyalashtirish uchun qimmatli qogʻozlardan 
foydalanish har doim ham qulay hisoblanmaydi. Chunki bank kreditini jalb qilish 
uchun faqatgina bank ishonchini qozonish yetarli boʻlsa, qimmatli qogʻozlar orqali 
kapital jalb qilish koʻplab investorlar ishonchini qozonishni talab qiladi. Bunda 
investorlarni loyihaning samaradorligi va eng asosiysi emitentning investorni 

---

9 
muntazam ravishda daromad bilan taʼminlashiga ishontira olishi lozim boʻladi. 
Qimmatli qogʻozlar bozoridan mablagʻlar jalb qilish quyidagilar bilan bevosita 
bogʻliq: 
- emitent investorlar uchun ochiq va nufuzli boʻlishi lozim, uning loyihalari, 
moliyaviy hisobotlari va koʻrsatkichlari tanishish uchun qulay boʻlishi lozim; 
- jalb qilinadigan kapital kreditga nisbatan arzonga tushishi lozim. Buning 
uchun odatda qimmatli qogʻozlar chiqarish orqali katta miqdorda kapital jalb 
qilishga alohida eʼtibor qaratiladi. 
Yuqoridagilardan ham koʻrinib turibdiki, turli mamlakatlarda iqtisodiyot va 
moliya sohasi rivojiga koʻra jahonda moliya bozorining bank va qimmatli 
qogʻozlar bozoriga asoslangan ikkita asosiy modeli shakllanganligi tilga olinadi. 
Bu modellar odatda insayderlik va autsayderlik modellari, nemis va ingliz 
modellari sifatida ham tilga olinadi. Moliyaviy sxemalar va munosabatlardagi 
yaqqol farqlarning yuzaga kelganligidan kelib chiqqan holda moliya bozorining 
islom modeli ham keyingi paytlarda alohida qayd etilmoqda. 
Bank modeli – bank tomonidan moliyalashtirishga asoslangan tizim boʻlib, 
Germaniya, Fransiya, Yaponiya va boshqa dunyoning koʻplab mamlakatlarida 
keng qoʻllaniladi. Oʻzbekistonda ham moliya bozori banklar tomonidan 
moliyalashtirishga ustuvor ahamiyat berilgan boʻlsada, maʼlum bir farqli jihatlar 
mavjudligini qayd etish lozim. Mazkur modelning asosiy xususiyatlari quyidagilar: 
- tijorat banklari moliyaviy vositachilar (broker, diler, anderrayter) 
funksiyalarini bajaradi; 
- 
kreditlash 
mexanizmlari 
orqali 
kompaniyalarni 
uzoq 
muddatli 
moliyalashtirish ustunlik qiladi; 
- mulkchilikning yuqori ulushi guruhlar qoʻlida jamlanadi. Bunda davlat va 
yirik korporativ tuzilmalar ulushi yuqori hisoblanadi; 
- qimmatli qogʻozlarni qoʻshimcha joylashtirish yopiq xarakterga ega; 
- aksiyadorlik kapitali tarkibi nazorat paketi va vertikal ishtirok etishga 
asoslanadi; 
- bir foizgacha kapitalga egalik qiluvchi mayda aksiyadorlar kamchilikni 
tashkil qiladi, shuningdek kollektiv investitsiyalash institutlari faoliyati mayda 
investorlar faoliyatida ahamiyat kasb etadi. 
Autsayderlik, anglo-amerika modeli kabi nomlar bilan ham ataluvchi nobank 
modeli – qimmatli qogʻozlar bozoriga yoʻnaltirilgan va institutsional investorlar 
(sugʻurta kompaniyalari, investitsiya va pay fondlari) tizimidir. Mazkur modelning 
asosiy xususiyatlari quyidagilar: 
- qimmatli qogʻozlar bozorida moliyaviy vositachilar funksiyalarini nobank 
moliyaviy institutlar, qimmatli qogʻozlar boʻyicha tashkilotlar (birjalar, 
vositachilik tashkilotlari va hokozolar) bajaradi; 
- banklar va ularning filiallari yoki vakolatxonalariga qimmatli qogʻozlar 
bozorida mijozlar uchun operatsiyalarni amalga oshirishlari taʼqiqlangan; 
- qimmatli qogʻozlar asosan koʻplab mayda mulkdorlar oʻrtasida birja 
mexanizmlari orqali joylashtiriladi; 

---

10 
- aksiyadorlik kapitali tarqoq boʻlib, mayda xususiy investorlar ulushi 
aksiyadorlik kapitalining 50 foizidan yuqorini tashkil etadi; 
- xususiy investorlar oʻrtasida moliyaviy aktivlar savdosi uchun bozor 
sifatida fond birjalarning rivojlanganligi; 
- kompaniyalarni moliyalashtirishda qarz majburiyatlariga nisbatan aksiyalar 
bozorining ustunlikka egaligi. 
XX asr oxiri – XXI asr boshiga kelib koʻplab Yevropa mamlakatlari moliya 
bozorlari anglo-amerika modeli xususiyatlarini oʻzlashtira boshladilar. Natijada 
moliya bozorining anglo-amerika va kontinental modellari oʻzaro yaqinlashuvi yuz 
berdi. 
Moliya bozorining islom modeli asosan moddiy manfaat, iqtisodiy foydadan 
oldin axloq qadriyatlari ustunligiga asoslanadi. Bu tizim XX asr oxirlarida arab 
davlatlarida neft eksportidan yuqori daromadga bogʻliq holda shakllangan. Aynan 
neft eksporti boʻyicha yuqori daromad tufayli kelib tushgan pul mablagʻlarini 
qanday saqlash masalasi yuzaga kelgan. Bungacha tushumlar miqdori past 
boʻlganligi sababli, mablagʻlar anʼanaviy banklarda saqlanar edi. Islom modelining 
asosiy xususiyatlari quyidagilar: 
- foiz undirishga taʼqiq mavjudligi. Lekin bunday taʼqiq faqat banklar uchun 
daromadlar kafolatgan holda amal qiladi; 
- ulush asosida ishtirok etishdan yoki ijaradan daromad olish imkoniyatlari; 
- obligatsiyalar bozorining mavjud emasligi. Lekin obligatsiyaning maxsus 
turi loyihani moliyalashtirishdagi ulushi asosida daromad olish imkonini berish 
orqali amal qiladi. 
- azart oʻyinlari, alkogol mahsulotlari ishlab chiqarish bilan bogʻliq biznesga 
investitsiyalar kiritishga taʼqiq qoʻyilganligi; 
- hosilaviy moliyaviy instrumentlarning mavjud emasligi. Masalan, pishib 
yetilmagan bugʻdoy uchun ham hosilaviy instrumentlar qoʻllanilishi mumkin 
emas; 
- nochorlarga yordam prinsiplari amal qilishi. Bunda har bir islom banki va 
uning mijozlari zaxira kapitali va foydasi hisobidan kambagʻal musulmonlar 
foydasiga islom soligʻi ajratish asosida maxsus fond tashkil etadi. 
Umumiy holda taʼkidlash mumkinki, moliya bozori modellari maʼlum 
darajada korporativ madaniyatga ham bevosita bogʻliq.