O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

5.3. Mintaqaviy iqtisodiy birlashmalar 
Ma‘lumki, globallashuv – yaxlit jahon xo‗jaligining shakllanishi, xalqaro 
mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashishi natijasida milliy 
iqtisodiyotlarning bir-biriga chuqur bog‗liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, 
uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Mintaqaviy integratsiyalashuv 
esa uning muhim bosqichlaridan biridir. 
SHu jihatdan,
globallashuv va mintaqalashuv o„zaro bog„liq jarayonlardir. 
Global darajada tartibga solib bo‗lmaydigan iqtisodiy hamkorlik muammolari 
mintaqaviy integratsiya doirasida tobora ko‗proq hal etilmoqda. Jahonning u yoki bu 

---

91 
qismiga taalluqli bo‗lgan va muayyan umumiylikka ega bo‗lgan bir guruh 
mamlakatlar o‗rtasida hamkorlik va almashinuvning preferensial shart-sharoitlari 
o‗rnatilishi, boshqacha aytganda, xo‗jalik hayotining mintaqalashuv jarayoni 
zamonaviy global iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Mintaqaviy asosda tobora ko‗proq 
xalqaro iqtisodiy ittifoqlar va birlashmalar paydo bo‗lmoqda, ular doirasida milliy 
xo‗jaliklar hamkorligi jadal rivojlanmoqda
29
.
―Iqtisodiy integratsiya‖ atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va shvetsiyalik 
iqtisodchilarning asarlarida paydo bo‗ldi, biroq bugungi kunda uning bir nechta 
o‗nlab ta‘riflari mavjud. 
―Xalqaro iqtisodiy integratsiya‖ deganda bir qator mamlakatlar takror ishlab 
chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy 
xo‗jaliklar o‗rtasida chuqur barqaror o‗zaro munosabatlar va mehnat taqsimotining 
rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalminallashuvining yuqori darajasi 
tushuniladi
30
. 
Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya – bir nechta mamlakatlarning mintaqaviy 
darajadagi qo‗shma faoliyatini ko‗zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi 
yagona mintaqaviy xo‗jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi. 
Biroq, muammo ―birlashtirish‖, ―umumlashtirish‖, ―yaxlitlik‖ tushunchalariga 
qanday mazmun kiritilayotganidan iborat. 
R. Aron ta‘kidlaganidek: ―Agar tovarlar, kapital va insonlarning muayyan 
miqdordagi iqtisodiy birliklar o‗rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining 
ichidagi kabi erkin amalga oshirilsa, u holda ushbu birliklar umumlashtirilgan‖. 
Integratsiyalashayotgan mamlakatlar o‗rtasida tovarlar va ishlab chiqarish 
omillari harakatining to‗liq erkinlashtirilishi natijasida tashkil topadigan yagona 
iqtsodiy makon raqobatdosh firmalar sonini oshirish va ―miqyos iqtisodiyoti‖ning 
ko‗p sonli samaralaridan foydalanishga imkon beradi. 
29
Мировая экономика в век глобализации: Учебник/О.Т. Богомолов – М.: ЗАО 
―Издательство ―Экономика‖, 2007. – С. 26.
30
Alimov A.M. Globallashuv va mintaqaviy iqtisodiy integratsiya jarayonlari. O‘quv qo‘llanma. 
Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2016. – 96 b.

---

92 
Integratsiyaga oddiydan murakkabga qarab rivojlanayotgan jarayon sifatida 
qarash uning shakl va bosqichlarining tasniflanishini amalga oshirishga imkonini 
beradi.
Turli xalqaro iqtisodiy tashkilotlar asos sifatida qabul qilgan B. Balassa nazariy 
yondashuvi klassik tasnifga aylandi. B. Balassa, eng avvalo, hamkorlik va 
integratsiyani farq qilishni taklif etdi. Agar hamkorlik jarayoni turli xildagi 
kamsitishlarni kamaytirishga yo‗naltirilgan hatti-harakatlarning amalga oshirilishini 
bildirsa, u holda integratsiya jarayoni kamsitishlarning bartaraf etilishini ko‗zda 
tutadi. B. Balassa 
integratsiyaning beshta asosiy shakllarini
(integratsion kelishuv 
turlarini) farqlaydi. EI va boshqa integratsion guruhlarning muayyan tajribasi orqali 
kiritilgan mazkur nazariyaning zamonaviy modifikatsiyalarini hisobga olgan holda, 
ularni ko‗rib chiqamiz. 
Integratsion kelishuvlarning asosiy turlariga quyidagilarni kiritish maqsadga 
muvofiqdir: 
- erkin savdo zonasi; 
- bojxona ittifoqi; 
- umumiy bozor; 
- iqtisodiy ittifoq (yanada yetuk shaklda iqtisodiy va valyuta ittifoqi); 
- to‗liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya. 
Ajratilgan turlardan har birini batafsil ko‗rib chiqamiz. 
Erkin savdo zonasi.
Bu holatda kelishuv ishtirokchilari bir-birlariga nisbatan 
bojxona tariflari va kvotalarni bekor qiladilar. Shu bilan birga erkin savdo zonasining 
har bir ishtirokchisi uchinchi mamlakatlarga nisbatan o‗zining xususiy tashqi savdo 
siyosatini yuritish huquqini saqlab qoladi. NAFTAda shunday turdagi integratsiya 
shakliga yorqin misol bo‗la oladi. 
Bojxona ittifoqi.
Uning erkin savdo zonasidan asosiy farqi shundaki, bojxona 
ittifoqi ishtirokchilari nafaqat o‗zaro savdoda tarif va kvotalarni bekor qilishadi, balki 
uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona tashqi savdo siyosatini yuritishadi. Bojxona 
ittifoqi bir nechta bojxona hududlarini bittasi bilan almashtirishni ko‗zda tutadi. 
Bunda ichki chegaralardagi bojxona xizmatlari soddalashtiriladi, ularning 

---

93 
funksiyalari esa yagona bojxona hududining tashqi chegaralaridagi tegishli 
xizmatlarga o‗tkaziladi. 1968- yildan boshlab Yevropa iqtisodiy hamjamiyati 
(keyinchalik 
Yevropa 
ittifoqiga 
aylantirilgan), 
shuningdek 
MERKOSUR, 
Yevroosiyoning besh mamlakatida (Rossiya, Belorussiya, Kozog‗iston, Qirg‗iziston, 
Tojikiston) shakllanayotgan Bojxona ittifoqi ushbu shaklga misol bo‗la oladi. 
Integratsiyaning bu bosqichida tovar oqimlari sezilarli darajada o‗zgaradi, 
kelishuvning ishtirokchi mamlakatlaridan import qilish o‗sadi, mahsulot ishlab 
chiqarish va iste‘mol tarkibida o‗zgarishlar sodir bo‗ladi. 
Bojxona ittifoqi mantiqan yetarli darajada tugallangan shakl hisoblanadi. Shu 
bilan birga, tashqi savdo bilan cheklangan holda, u rivojlanishi savdo-iqtisodiy 
uyushmalarning yanada murakkab shakllariga o‗tish ehtiyojini tug‗diradigan ichki 
ziddiyatlarni o‗z ichiga oladi. 
Umumiy bozor.
Bojxona ittifoqi doiralariga qo‗shimcha sifatida, mazkur shakl 
barcha ishlab chiqarish omillarining ishtirokchi-mamlakatlar o‗rtasidagi erkin 
ko‗chishi yo‗lidagi to‗siqlarning bartaraf etilishini ko‗zda tutadi. Aytilganlarning 
barchasi milliy qonunchilik, standartlarning yaqinlashishi, integratsiya institutsional 
asoslarining rivojlanishi, birlashtirish jarayonlarini umumiy boshqarish organlarining 
shakllanishini anglatadi. 
Umuman olganda, mamlakatlarning muayyan guruhi ichida ishlab chiqarish 
omillarining erkin harakati jami resurslardan yanada oqilona foydalanish mehnat 
taqsimoti va ishlab chiqarish ixtisoslashuvining rivojlanishi, ishlab chiqarish 
tuzilmalarining maqbullashishi va ishlab chiqarish miqyoslarining ortishidan iqtisod 
qilish omilidan to‗liq foydalanishga yordam berishi lozim. Shu bilan birga umumiy 
bozor tarkibiga kiradigan mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi tafovutlar bunga 
to‗sqinlik qiladi. Bu holat Milliy iqtisodiyotni tartibga solishda kelib chiqadigan 
barcha salbiy oqibatlar ziddiyatlarning mavjudligiga yo‗l qo‗yadi. Natijada savdo-
iqtisodiy ittifoqlarning yanada murakkab shakllariga o‗tish sharoitidagina hal 
qilinishi mumkin bo‗lgan muammo paydo bo‗ladi. 
Iqtisodiy ittifoq.
Mazkur shakl ishtirokchidan yuqorida ta‘kidlangan 
ziddiyatlarning mamlakatlar yuritayotgan iqtisodiy siyosatning turli sohalarida 

---

94 
kelishish yo‗li bilan bartaraf etilishini ko‗zda tutadi. YI doirasida yagona qishloq 
xo‗jaligi siyosati, kelishilgan sanoat, energetika, transport, mintaqaviy, ijtimoiy, 
ilmiy-texnik siyosat yuritilishi, bunga yorqin misoldir. 
Shunga e‘tibor qaratishimiz kerakki, iqtisodiy siyosat borasida kelishuv 
jarayoni muayyan darajaga etgach, u o‗z mantig‗iga bo‗ysuna boshlaydi va agar 
mamlakat o‗z iqtisodiyotining yuqori darajadagi ochiqligi bilan tavsiflansa, yanada 
keng doiradagi masalalarni qamrab olgan yaqin bog‗liqlikni talab etadi. Mazkur 
jarayon majmuaviy va yanada murakkab shakl – iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida 
o‗zining muayyan mantiqiy yakuniga etishi mumkin.
 
Valyuta ittifoqi — yagona markaziy bankning tashkil etilishi, yagona 
valyutaning joriy etilishini o‗z ichiga olgan yagona mintaqaviy valyuta tizimini 
yaratishdir. Bunda yagona valyuta-kredit va muvofiqlashtirilgan mikroiqtisodiy 
siyosat borasida kelishuvlar qaror topishi ta‘minlanadi. 
To„liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya.
Mazkur holatda yagona bozor makonini 
yaxlit iqtisodiy va siyosiy tuzilmaga aylantirish haqida so‗z boradi. Bu nafaqat 
kelishuv, balki bitta shaklga keltirilgan, deyarli yagona iqtisodiy siyosat, qonunchilik 
bazasini to‗liq bir asosga keltirishni ko‗zda tutadi. 
Bu bosqichda xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning yangi ko‗p millatli 
sub‘ekti paydo bo‗ladi yoki asta-sekin shakllanadi, yagona federativ yoki 
konfederativ davlatni qaror toptirishga bo‗lgan hatti-harakatlar sodir bo‗ladi.