O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

5-BOB. BIZNES JARAYONLARI VA ULARNI HISOBGA OLISH 
 
5.1. Biznes jarayonlari ahamiyati 
Turli mulkchilik shakllarida faoliyat yurituvchi korxonalarning vazifasi, o‘z 
faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chiqarishdan iborat. Bu vazifani bajarish 
uchun birinchi navbatda ta’minot jarayonini bosib o‘tishi, ishlab chiqarish va 
undan keyin esa uni sotish jarayoniga kelishi kerak. Bu uchta bosqich har doim bir 
-birlarining o‘rnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag‘larning uzluksiz 
aylanishini hosil qiladi. 
Biznes korxonalarining shakllari.
17
Biznes tashkilotlarining uchta turi
mavjud. Yakka tadbirkor, hamkor korxona va kompaniya. Korxona xususiy
yoki mas`uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida bo‘ladi. 
Yakka tadbirkor. Yakka tadbirkor biznesi yagona jismoniy shaxs
tomonidan yuritiladi. Biznesning bu turi oson tugatiladigan, bitta jismoniy 
shaxs tomonidan boshqariladiganligi bois va hukumat ko‘p qonun-qoidalari
halaqit qilmaydi. Kapital kichik miqdorda bo‘lishi kerak va moliyaviy manbalar
cheklangan. Biznes foyda keltira boshlaganda, boshliq foydani boshqalar bilan
bo‘lishmaydi. Solig‘i maqsadlarida, faqat qat’iy belgilangan soliq to‘laydi va 
firma foyda solig‘i to‘lamaydi.
Boshliq barcha amalga oshiriladian faoliyatdan xabardor bo‘ladi va
buxgalteriya maqsadlarida ko‘p ma`lumotlar talab qilinmaydi. Buxgalteriya
ma’lumotlarini Inland Daromad boshqarmasi tomonidan soliq solish talablari 
amalga oshirilishini buxgalter tayyorlaydi. Boshliq bankdan kredit olmoqchi
bo‘lsa, korxona moliyaviy hisoboti taqdim etiladi. Boshqa daromadni 
ko‘paytirishga qiziqadigan tashlikotlar moliyaviy hisobotlarni moliyaviy ahvolni 
yaxshilash va biznesni amalga oshirishni yaxshilaydi. 
Mablag‘lar aylanishidagi asosiy bosqich moddiy boyliklarni yaratish 
jarayoni sodir bo‘ladigan ishlab chiqarish bosqichidir. Bu yerda ishlab chiqarilgan 
17
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil. Fundamentals of business accounting. Oxford university Press, 
2014. 8 b.

---

73 
buyumlar nafaqat tashqi ko‘rinishi va xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi 
bilan farq qiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan 
mahsulot, sarflangan ishlab chiqarish vositalarining xodimlar mehnati bilan 
yaratilgan zaruriy va qo‘shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiymatlardan 
iborat bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish, birinchidan, 
unga qilingan xarajatlar - sarflangan mablag‘lar, ishchi kuchi va ikkinchidan, 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar - tayyor buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish 
xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona 
o‘lchov birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi haqida 
yig‘ma ko‘rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy xarajat 
sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mehnat o‘lchovlarda ham 
ko‘rsatiladi. Bu o‘lchovlar pulda baholash uchun asos hisoblanib, ulardan 
xarajatlar hajmini boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi mehnat 
vositalari va ishchi kuchi sarfini aks ettira turib, ishlab chiharish jarayonining 
boshqa tomonini anglatadigan ishlab chiqarish iste’molini ham o‘z ichiga oladi. 
Ta’minot doirasida korxona pul mablag‘lari hisobiga o‘ziga zarur bo‘lgan 
moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish bosqichida ishlab chiqarish jarayonida 
yaratilgan mahsulotning iste’molchilarga sotish sodir bo‘ladi. Bu bosqichning 
yakunida korxona zaxiralari yana pul shakliga kiradi. 
Korxonaning ta’minoti va sotish jarayonlarini aks ettirishda buxgalteriya 
hisobi quyidagilarni qayd qilishi zarur: jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, 
ya’ni ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish va mahsulot sotishiga qilingan 
xarajatlar; ta’minot jarayonida xarid qilinadigan buyumlar; sotish uchun 
mo‘ljallangan va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari hamda 
sotilgan buyumlar uchun korxonalar tomonidan olinadigan pul mablag‘lari va h.k.
Sotilgan mahsulotning summasi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar 
summasidan korxona tomonidan belgilangan sof daromad miqdoriga ko‘p bo‘ladi. 
Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish 

---

74 
sohasida yaratilgan sof daromadni taqsimlash imkonini beradi. Bu yerda 
buxgalteriya hisobi davlat daromadiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan, korxona 
tomonidan olingan summasi, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, foyda solig‘i 
aniqlanadi va qayd qilinadi. 
Sotish jarayoni tugagandan so‘ng korxona tegishli organlarga berilishi kerak 
bo‘lgan summalarni o‘tkazish imkoniga ega bo‘ladi.