O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

 
O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 
1.
Nakd pulsiz hisob-kitoblar deganda nimani tushunasiz? 
2.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning qanday turlari mavjud?
3.
Pul mablag‘lari harakatining hisobi qaysi hujjatlarda rasmiylashtiriladi? 
4.
Kassa muomalalarini hisobga olish xususiyatlari nimalardan iborat? 
5.
Hisob-kitob schyoti bo‘yicha muomalalar hisobi qanday yuritiladi? 
6.
Banklarda 
ochilgan 
maxsus 
hisobvaraqlarda 
bajariladigan 
pul 
muomalalarining hisobi qanday tashkil qilinadi? 
7.
Valyuta muomalalari hisobining xususiyatlari nimalardan iborat? 
8.
Pul mablag‘lari inventarizatsiyasi qaysi muddatlarda o‘tkaziladi? 
9.
Kassa operatsiyalarini hujjatlashtirish tartibini aytib bering. 
10.
Pul mablag‘larini inventarizatsiya qilish tartibini tushuntiring. 
11.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini yoritib bering. 
12.
Yo‘ldagi pul mablag‘lari deganda nimani tushunasiz? 
13.
Valyuta operatsiyalari bilan bog‘liq xo‘jalik jarayonlari qanday aks 
ettiriladi? 
14.
Buxgalteriya balansining ma’lumot manbalari qaysi hujjatlar asosida 
shakllanadi? 
15.
Pul ekivalentlari va ularning hisobini yuritish tartibini izohlang. 
 
 

---

239 
12-BOB. MEHNAT VA ISH HAQI HISOBI 
 
12.1. Mehnat va ish haqini hisobga olishning asosiy vazifalari 
Korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati jonli mehnatni iste’mol 
qilish bilan birga yuz beradi. Uning miqdori ishlagan kishi-soatlar bilan o‘lchanadi. 
Mehnat jarayonida har bir xodimning bajargan ishi, tayyorlagan mahsuloti, 
iste’molchilarga ko‘rsatgan xizmatlar uchun sarflangan mehnatiga haq to‘lash
miqdorini asoslash hamda aniqlashni tat qiladigan o‘zaro munosabatlar vujudga 
keladi. 
Ishlab chiqarish faoliyatida markaziy o‘rinni mehnat va uning natijalari 
egallaydi, chunki uning yordami bilan mahsulot yaratiladi. Bu holat mehnat 
munosabatlarini belgilaydiki, hech bir korxona kerakli miqdordagi va tasnifdagi 
mehnat resurslarisiz o‘z maqsadiga erisha olmaydi. Mehnat resurslari esa 
ishlaganliklari uchun mehnat haqi bilan ta’minlanadilar. 
Mehnat haqi – bu mehnatning bahosi yoki narxidir. Uning miqdori va 
dinamikasi bozor omillariga, birinchi navbatda esa unga bo‘lgan talab va taklifga 
bog‘liq. 
Mehnat haqi – bu tovarning puldagi ifodasi “ishchi kuchi” yoki “ishchi 
kuchining narxi”. Uning miqdori ishlab chiqarish sharoiti hamda bozor omillari – 
talab va taklif, ya’ni bu omillar ta’sirida bozorda ishchi kuchi narxi va ish haqi 
o‘rtasida tafovut yuzaga keladi (ish haqi haqiqiy narxidan oshishi yoki kamayishi 
mumkin). 
Mehnat haqi – bu jamiyat ko‘lamida milliy daromadning ishchilar va 
xizmatchilar o‘rtasida ular mehnatining miqdori va sifatiga muvofiq 
taqsimlanadigan hamda shaxsiy iste’moli maqsadlari uchun foydalaniladigan 
qismidir. 
O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning mehnat qilish huquqi O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi bilan mustahkamlangan. Unga ko‘ra, har bir shaxs 
mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlab va qonunda 

---

240 
ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.
31
Mehnat haqining miqdorini belgilash ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi 
kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng 
kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas va uning eng ko‘p miqdori biron-bir 
tarzda cheklanmaydi
32
. 
Mehnat va ish haqi hisobi
 
- hisob ishlarining aniq va operativ ma’lumotlar 
talab qiluvchi eng muhim hamda qiyin sohalaridan biridir. Unda xodimlar sonining 
o‘zgarish ish vaqtining sarflanishi, mehnatga haq to‘lash fondi, to‘lov turlari va 
xodimlar toifa bo‘yicha hamda mehnatga haq to‘lash fondidan tashqari amalga 
oshiriladigan boshqa to‘lovlar korxonaning har bir xodimi bilan hisob-kitoblar aks 
ettiriladi. Shu munosabat bilan korxonaning buxgalteriya xizmati oldida mehnat 
me’yori va unga haq to‘lashni hisobga olish, nazorat qilish vazifalari ham 
belgilanadiki, bu esa: 

ishbay ishlovchilar va boshqa xodimlarning ish sifatini to‘g‘ri va o‘z 
vaqtida xujjatlar bilan rasmiylashtirishni, shuningdek, ish haqini hsoblash va uni 
belgilangan muddatlarda to‘lash; 

soliqlar va boshqa ish haqidan ushlanmalar qo‘shilgan holda korxona 
xodimlari bilan mehnatga haq to‘lashga doir hisob – kitoblarni o‘z vaqtida 
o‘rnatilgan muddatlarda olib borish; 

hisoblangan mehnat haqi summasini va ijtimoiy sug‘urta fondlariga 
ajratmalar summasini mahsulot tannarxiga to‘g‘ri hamda o‘z vaqtida o‘tkazish; 

operativ boshqarish va zaruriy hisobotlarni tuzish hamda ijtimoiy sug‘urta 
fondlari bilan hisob – kitob qilish maqsadida mehnat va unga haq to‘lash 
ko‘rsatkichlarini tezkor yig‘ish va guruhlash;

ish haqidan byudjetga majburiy to‘lovlarni, shuningdek, korxonaga 
etkazilgan moddiy zararni ayrim tashkilotlar va jismoniy shaxslar foydasiga to‘g‘ri 
hamda o‘z vaqtida ushlab qolish va o‘tkazish; 

xodimlar sonini va ish vaqtidan foydalanishni nazorat qilishni ta’minlash; 
31
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasi.
32
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. IX bob, 153-modda.

---

241 

ish vaqtining to‘g‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish; 

sarflangan mehnat yoki ishlab chiqarilgan mahsulotni tegishli hujjatlarda 
o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks ettirish; 

hisoblangan ish haqini kalkulyatsiya obyektlar o‘rtasida to‘g‘ri 
taqsimlash;

ish haqi va mehnatga haq to‘lashning ilg‘or usullarini amalda qo‘llash; 

mehnatga haq to‘lash fondini to‘g‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib 
borish. 
Asosiy bulmagan faoliyatda band bo‘lgan xodimlar toifasiga uy-joy va 
kommunal xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatish, savdodagi, tibbiyot muassasalari hamda 
maktabgacha tarbiya muassasalarida band bo‘lgan xodimlar kiradi. 
Korxonada xodimlar bajaradigan vazifalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga 
bo‘linadi: 
- ishchilar;
- xizmatchilar 
Ishchilar tarkibiga moddiy ne’matlarni yaratish, to‘zatish, yuklarni 
kuchirish, yulovchilar tashish, moddiy xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita band 
bo‘lgan xodimlar kiradi. 
Xizmatchilar
 
tarkibiga rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar kiradi. 
Boshqa xodimlar toifasiga xujjatlarni tayyorlash, rasmiylashtirish ishlarini olib 
boruvchi, xo‘jalikka xizmat qiluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, 
tabelchilar, ish yurituvchilar va hokazolar) kiradi.