O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti
Bir o„lchamli va ko„p o„lchamli rivojlanishning qiyosiy tahlili
Yüklə 2,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.2. Bir o„lchamli va ko„p o„lchamli rivojlanishning qiyosiy tahlili
Ko‗p sonli iqtisodiy kuzatishlar shuni ko‗rsatadiki, iqtisodiy o‗sish zamon va makonda - doimo bir xil bo‗lmay, balki o‗zgaruvchandir. Ayrim davlatlarning iqtisodi tez rivojlansa, ayrim davlatlarning iqtisodi sekin rivojlanadi. Alohida bir davlatning iqtisodi ham goh tez rivojlansa, goh sekin rivojlanadi. Iqtisodiy o‗sish nazariyasi umuiqtisodiyot va uning ayrim sohalari rivojlanishining notekisligini iqtisodiy o‗sishga har xil omillar ta‘sir qilishi bilan izohlaydi. Umuman olganda, iqtisodiy o‗sish bilan qandaydir bog‗liq bo‗lgan barcha iqtisodiy resurslar, xo‗jalik faoliyatlari turlari va ularning natijalari iqtisodiy o‗sish omillari hisoblanadi. Katta miqdordagi iqtisodiy o‗sish omillaridan eng asosiylari ajratib olish ancha murakkab masaladir. Bundan tashqari, iqtisodiy o‗sishga ta‘sir kiluvchi asosiy omillar to‗plamini aniqlashda ham har xil fikrlar mavjud. Iqtisodiy o‗sishni ko‗pchilik modellariga kam omilli konsepsiyasi xarakterlidir. Iqtisodiy o‗sish modellari odatda ikki omilli yoki ayrim hollarda bir omilli bo‗ladi. To‗rt omilli iqtisodiy o‗sish modellari ham uchrashi mumkin. Iqtisodiy o‗sishning ikki omilli modellarining eng ko‗p uchraydigani mehnat va asosiy fondlarga bog‗liq bo‗lgan modellaridir. Iqtisodiy o‗sish nuqtai nazarida mehnatning nafaqat miqdori balki, sifati ham katta ahamiyatga ega bo‗ladi. Mehnat sifati, ya‘ni uning murakkabligi uni 175 bajaruvchilarning bilim darajalari, amaliy tajribalari, murakkab operatsiyalarni bajarish qobiliyatlari, chaqqonligi kabi ko‗rsatkichlar bilan baholanadi. Empirik modellarga omil sifatida kiruvchi mehnat inson faoliyatning faqat miqdoriy ko‗rsatkichini ifodalovchi tor ma‘nodagi tushunchadir. Bunday modellarda mehnat hajmi ko‗p hollarda bajarilgan ish saotlari yoki ishlab chiqarishda band bo‗lgan odamlar soni bilan belgilanadi. Ayrim hollarda mehnat sifatini aniqlashga harakatlar bo‗lgan edi. Bunda mehnat sifatini aholining bilim darajasi, mehnatkashlarning yoshi va jinsi kabi ko‗rsatkichlar bian izohlangan. Iqtisodiy o‗sish modelining ikkinchi omili kapital (asosiy vositalar) nazariy va amaliy jihatdan bir xil ma‘noga ega emas. Ayrim iqtisodchilar kapital natural o‗lchamlarda aniqlangan moddiy boyliklar miqdoridir deyishsa, ayrim iqtisodchilar kapital bu qiymatlar yig‗indisidir va u sarf qilingan mehnat miqdorini ifodalaydi deyishadi. Umuman, iqtisodiy o‗sishning ikkinchi omili kapital (asosiy fond) nafaqat miqdor qiymatga balki, sifat qiymatga ham egadir. Chunki, bir qarashdayoq asosiy fondlarning elementlarining bir-biridan farqi yaqqol ko‗zga tashlanadi. Shuning uchun ham asosiy fondlarning hajmlarini aniqlashda umumiy baholash usullarini topishga harakat qilingan. Natijada asosiy fondlarning nafaqat miqdor balki, ularning sifati va uning o‗zgarishlari ham hisobga olingan. Asosiy fondlarni baholashda ko‗p hollarda ularning qayta yaratish sarflari va ularning ekspluatatsiyasidan olinishi mumkin bo‗lgan foyda miqdoridan foydalanadi. Amaliy maqsadlarda birinchi ko‗rsatkich ya‘ni asosiy vositalarni yaratish yoki sotib olish ko‗rsatkichidan foydalaniladi. Bunda boshlang‗ich sarf xarajatlar yoki narxlar o‗zgarishini hisob olingan holda hisoblangan xarajatlar hisobiga olinadi. Demak, asosiy fondlar, ya‘ni kapital ularni takroriy ishlab chiqarish xarajatlari bilan belgilanadi. Baholash tizimining mavjudligi asosiy fondlarni faqat miqdor jihatidan emas, balki sifat jihatidan ham baholash imkoniyatini beradi. Yüklə 2,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|