O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

Tarkib: Buxgalteriya hisobi va audit. 
Taqqoslash jadvali 
Ta’rif 
Asosiy farqlar 
Xulosa 
Buxgalteriya tavsifi 
Buxgalteriya hisobi - bu biznesning o‘ziga xos tilidir, ya’ni korxonaning iqtisodiy faoliyatini 

---

tushunishga yordam beradi. Bugungi kunning kunlik valyuta operatsiyalarini muntazam ravishda 
ushlab turish va ularni turli guruhlarga ajratish, bu operatsiyalarni tezkorlik davrida osongina 
murojaat qilishlari mumkin, keyin esa ularni tahlil qilish va tushunish yo‘li bilan umumlashtiriladi. 
Moliyaviy hisobot natijalari va yakuniy natijalarni manfaatdor tomonlarga etkazish 
buxgalteriyaning asosiy funksiyasidir, xususan, qarorlar qabul qilish uchun moddiy ma’lumotni 
taqdim etishdir. 
1-jadval 
Taqqoslash jadvali 
Taqqoslash uchun asos 
Buxgalteriya 
Audit 
Ma’nosi 
Buxgalteriya - moliyaviy 
hisobotlarni tayyorlash va 
moliyaviy hisobotlarni 
tayyorlashni muntazam 
ravishda hisobga olishni 
anglatadi 
Audit - tashkilotning hisob 
kitoblarini va moliyaviy 
hisobotlarni tekshirishni 
anglatadi 
Tartibga soladigan asos 
Buxgalteriya standartlari 
Audit standartlari 
Ishni bajaruvchi 
Buxgalter 
Auditor 
Maqsad 
Tashkilotning ishlashini, 
rentabelligini va moliyaviy 
holatini ko‘rsatish 
Tashkilotning moliyaviy 
ko‘rsatkichlari qanchalik 
darajada to‘g‘ri va adolatli 
ko‘rinishga ega ekanligini 
aniqlash
Boshlanishi 
Buxgalteriya hisobi 
tugallangandan keyin keyingi 
yil buxgalteriya hisobi 
boshlanadi 
Boshqarish buxgalteriya 
hisobi tugagandan so‘ng 
boshlanadi 
Davr 
Buxgalteriya doimiy ishlaydi, 
ya’ni kunlik ro‘yxatga olish 
jarayoni amalga oshiriladi 
Audit - davriy jarayon 
Moliyaviy hisobot, Boshqaruv hisobi, Soliq hisobini yuritish, Moliyaviy hisob, 
Inson resurslarini hisobga olish, Ijtimoiy javobgarlik Buxgalteriya sohasi hisoblanadi. 
Buxgalteriyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
-
Jurnal, yordamchi kitoblar, kitob va sinov balansi orqali to‘g‘ri yozish; 
-
Savdo, foyda va ziyon hisobvaraqlari orqali saqlanadigan yozuvlardan 
natijalarni (daromadlilik holati) aniqlash; 
-
Korxonaning moliyaviy holatini balans orqali ko‘rsatish; 
-
Manfaatdor tomonlarga to‘lov qobiliyati va likvidligi holati to‘g‘risida zarur 
ma’lumotlarni taqdim etish; 
-
Korxona va tashkilotlar xo`jalik operatsiyalarini hujatlarda aks ettirish va ularni 
qonunchilikka muvofiqligini ta`minlash; 
Auditorlik - bu xolisona fikr berish maqsadida tashkilotning moliyaviy ma’lumotlarini 
mustaqil ravishda o‘rganishning uslubiy usuli. Bu tashkiliy-huquqiy shaklidan qatiy nazar, barcha 
tashkilotlarga taalluqlidir. 
Audit - bu moliyaviy hisobotning haqiqiyligi va ishonchliligini aniqlash uchun bitimlarning 
har bir tomoni, ya’ni kvitansiyalar, tushumlar, hisob kitoblari va tegishli hujjatlarning tanqidiy, 
xolis tekshiruvidir. Bundan tashqari, xatolar va firibgarliklar, hisoblarda qasddan manipulyasiya 
qilish yoki egallash va hokazolarni batafsil tekshirish orqali aniqlash mumkin. 
Auditor moliyaviy ma’lumotlarning aniqligi va oshkoraligini buxgalteriya standartlariga 
muvofiqligini hamda soliqlar to‘g‘ri to‘langanligini yoki to‘lanmaganligini tekshiradi. Buxgalteriya 
hisobi va moliyaviy hisobotlarni to‘liq tekshirgandan so‘ng u hisobot shakliga fikr bildiradi. 

---

 
Auditorni tayinlagan shaxsga to‘g‘ri va adolatli nuqtai nazar bo‘yicha xulosa taqdim etiladi. 
Auditning ikkita xulosasi mavjud, ular quyidagilardir: 
1. O‘zgartirilmagan 
2. O‘zgartiriladigan: 
- Malakali;
- Salbiy; 
- Ogohlantirishlar. 
Audit ichki va tashqi tartibda amalga oshirilishi mumkin. Ichki auditning vazifasi ichki audit 
tizimini takomillashtirish uchun tashkilot rahbariyati tomonidan tayinlangan ichki auditor 
tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi auditorni audit o‘tkazishga jalb qilish kompaniyaning 
aksiyadorlari yig‘ilishida qaror qabul qilinadi. 
Quyida keltirilgan fikrlar buxgalteriya hisobi va audit o‘rtasidagi farqni batafsil aks ettiradi: 
1.
Buxgalteriya - bu pul-kredit bitimlarini hisobga olishni va kompaniyaning moliyaviy 
hisobotlarini tayyorlashni tartibga soluvchi faoliyat. Audit - moliyaviy axborotning haqiqiy va 
adolatli nuqtai nazardan qarashini mustaqil baholashni o‘z ichiga olgan analitik vazifa. 
2.
Buxgalteriya hisobi standartlari hisobni yuritish bo`yicha minimal talablarni, audit 
standartlari esa auditni sifatli o‘tkazishni bo`yicha minimal talablarni o`z ichiga oladi. 
3.
Buxgalteriya - soddalashtirilgan vazifa bo‘lib, u buxgalterlar tomonidan amalga oshiriladi, 
lekin Audit murakkab vazifadir, shuning uchun Auditorlar uni bajarish uchun talab qilinadi. 
4.
Buxgalteriyaning asosiy maqsadi tashkilotning rentabelligini, moliyaviy ahvolini va ish 
faoliyatini aniqlashdir. Aksincha, audit moliyaviy hisobotning to‘g‘ri tuzilganligini tekshirish 
hisoblanadi 
5.
Buxgalteriya - doimiy faoliyat. Audit esa farqli o‘laroq, bu davriy faoliyatdir. 
6.
Buxgalteriya hisobi - bu boshqarishning boshlanishi. 
Buxgalteriya hisobi va audit xizmati ixtisoslashgan sohalardir, biroq auditning ko‘lami keng 
miqyosda buxgalteriya hisobidan kengroqdir, chunki turli xil aktlar, soliq qoidalari, har bir tarmoq 
bo`yicha qonunchilik me`yori talablari, buxgalteriya standartlari va audit standartlarini bilish bilan 
bir qatorda kommunikatsiya qobiliyatlari ham talab qilinadi. Bundan tashqari, konfidensiallik, 
yaxlitlik, halollik va mustaqillik, mustaqil tekshirish usuli bajarilayotganda saqlanishi kerak bo‘lgan 
asosiy talablardir. Auditor tomonidan taqdim etilgan ma’ruzalar kreditorlar, aksiyadorlar, 
investorlar, etkazib beruvchilar, qarzdorlar, mijozlar, hukumat va boshqalar kabi moliyaviy hisobot 
foydalanuvchilari uchun oqilona qaror qabul qilish uchun foydalidir. 
Buxgalteriya hisob-kitoblari kam bo‘lsa-da, u buxgalteriya standartlari, prinsiplari, 
konvensiyalari va taxminlarini, shuningdek, korxona va tashkilotlar to`g`risidagi qonunlarhamda 
ularning faoliyatiga tegishli bo`lgan nizomlar qarorlar, farmonlar va soliq qonunchiligini to‘liq 
bilishni talab etadi. Auditni o‘tkazish jarayoni faqat buxgalteriya hisob-kitoblari to‘g‘ri amalga 
oshirilganda bajariladi uni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. 
Hozirgi zamon auditorlarining paydo bo‘lishi Buyuk Britaniyada 1780 yillarda boshlangan 
Sanoat inqilobi davrida sodir bo‘ldi. Ushbu inqilob murakkab byurokratik tuzilmalari bo‘lgan yirik 
sanoat korxonalarining paydo bo‘lishiga va keyinchalik korxonalarni kengaytirishni 
moliyalashtirish uchun tashqi mablag‘larni izlashga bo‘lgan ehtiyojni asta-sekin oshirdi. Kapital 
bilan ta’minlash va boshqaruv o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keldi. Ikkala o‘zgarish ham 
buxgalteriya xizmati mutaxassislariga hamda korxonaning ichki va tashqi moliya bo‘limlarini 
tekshirishga bo‘lgan talabni keltirib chiqardi. Auditorlik kasbining institutlari yaratilishi usha vaqt 
davri oldida turgan masala edi. 
Rahbariyat auditorlar tekshiradigan korxonalarning buxgalteriya tizimini nazorat qiladi. 
Rahbariyat nafaqat investorlarga taqdim etiladigan moliyaviy hisobotlar uchun mas’uldir, balki 
ushbu hisobotlarga kiradigan ma’lumotlarning xususiyatlarini aniq bo‘lishiga ham vakolatlidir. Shu 
bilan birga, rahbariyatdan bu jarayonga xolisona qarashini kutish ham qiyin masaladir. 
Moliyaviy hisobot - bu korxona faoliyatini bugungi darajasini belgilab beruvchi hisobot turi 
bo`lib, u nafaqat rahbariyatga balki undan foydalanuvchilarga ham u tuzilgan davri bo`yicha yetarli, 
aniq, ishonchli, o`rinli hamda kerakli ma`lumotlarni bera olishi lozim. Shu bilan birga moliyaviy 

---

hisobotlar rahbariyatning o‘z majburiyatlaridan kelib chiqadigan vazifalarni bajarish 
samaradorligini o‘lchaydi. Ular korxonada mavjud ishchi va xodimlarning ish haqi, 
aksiyadorlarning aksiyalarini qiymatiga va hatto ular kompaniya bilan ishlashda davom etishlariga 
muhim ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu moliyaviy hisobotlarga investorlar va kreditorlar ishonchini oshirish 
uchun, ular hisobotlarning haqqoniyliligi bo‘yicha mustaqil va ekspert xulosalari bilan ta’minlanishi 
lozim. Bunday fikrlarni esa malakali auditorlar bera oladi. Bundan ko`rinib turibdiki, auditor 
tomonidan tasdiqlanayotgan fikr qanchalik asosli va aniq dalillar bilan ta`minlangan bo`lsa, undan 
foydalanuvchilar uchun u shunchalik ishonchli bo`ladi. Buning uchun auditordan yuqori malaka 
hamda kompetentlik talab qilinadi.
Auditorlik xizmatlariga bo‘lgan talab bir necha xil nazariyalar bilan izohlanishi mumkin. 
Ruhlantirilgan ishonch va Agentlik munosabatlari nazariyasi kabi ba’zi nazariyalar yaxshi 
o‘rganilib, keng ommaga e’lon qilingan. Politsiyachi nazariyasi va Kreditlashning ishonchliligi 
nazariyasi kabi jamoatchilik fikrlariga asoslangan boshqa nazariyalar, tadqiq qilinadigan 
konsepsiyadan ko‘ra yo‘nalish beruvchi nazariyalar sifatida xizmat qiladi. 
Politsiyachi nazariyasi. Auditor politsiyachi kabi firibgarliklarni aniqlash uchun mas’ulmi? 
Bu fikrni Politsiyachilar nazariyasi deb tasavvur qiling. 1940 yillarga qadar auditorlik ishi arifmetik 
aniqlikka, firibgarlikning oldini olish va uni aniqlashga qaratilgan edi. Biroq, 1940 yillardan 
boshlab, asrning boshigacha auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligi va 
adolatliligini tekshirish degan ma’noni anglatib keldi. Aholol, Xerex, Enron, Tyco va boshqalardagi 
kabi moliyaviy hisobotlardagi oxirgi firibgarliklari bu nazariyani diqqat bilan qayta ko‘rib chiqishga 
olib keldi. Hozirgi kunda bizni ushbu nazariyaning asosi bo‘lgan jamoatchilik fikriga olib keluvchi 
firibgarliklarni aniqlash va ochish uchun auditorning mas’uliyati haqida doimiy ravishda 
jamoatchilik muhokamasi davom etmoqda. 
Kreditlashning ishonchliligi nazariyasi. Jamoatchilikning yana bir fikriga ko‘ra, auditning 
asosiy funksiyasi moliyaviy hisobotga ishonchlilikni oshirish hisoblanadi. Buni kreditlashning 
ishonchliligi nazariyasi deb atashimiz mumkin. Rahbariyat auditor tomonidan tekshirilgan 
moliyaviy hisobotlardan boshqaruvga manfaatdor tomonlarning ishonchini oshirish uchun 
foydalanadi. Agar aksiyadorlar, hukumat yoki kreditorlar kabi manfaatdor tomonlar o‘zlari olgan 
ma’lumotlarga asoslangan holda o‘z qarorlarini qabul qilishlari kerak bo‘lsa, ular bu kompaniya 
iqtisodiy qiymatining adolatli ekaniga ishonch hosil qilishlari lozim. Audit shartlariga ko‘ra, bu 
"axborot asimmetriyasini" kamaytiradi. Biroq, tekshirilgan ma’lumotlar investorlar tomonidan 
qabul qilinadigan investitsion qarorlar uchun muhim asos bo‘lib xizmat qilmaydi deb ta’kidlovchi 
samarali bozor nazariyasi mavjud. 
Ruhlantiruvchi ishonch nazariyasi. Ushbu nazariya 1920 yillar oxirida gollandiyalik 
professor Teodor Limperg tomonidan ishlab chiqilgan. Ilgarigi nazariyadan farqli o‘laroq, Limperg 
nazariyasi audit xizmatlariga ham talab, ham taklifni ko‘rib chiqadi. Limperg fikriga ko‘ra, audit 
xizmatlariga bo‘lgan talab tashqi ishtirokchilarning (uchinchi shaxslarning) kompaniyada ishtirok 
etishining bevosita natijasi hisoblanadi. Ushbu manfaatdor tomonlar kompaniyadan o‘zlarining 
hissalarini qo‘shishi evaziga rahbariyatdan hisob berishni talab qiladi. Rahbariyat o‘zi tomonidan 
taqdim etiladigan axborotdan manfaatdor bo‘lishi mumkinligi sababli, rahbariyat va tashqi 
manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvi tufayli bu axborotni tekshirish talab etiladi. 
Auditor (taklif etuvchi tomon) tomonidan taqdim etiladigan auditorning kafolati darajasiga kelsak, 
Limperg me’yoriy yondashuvni qabul qildi. Auditor "ratsional autsaydor" ning umidini puchga 
chiqarmaslik uchun harakat qilishi kerak, boshqa tomondan esa, tekshiruv natijalariga ko‘ra taqdim 
qilgan hisobotida haddan tashqari katta ishonchni uyg‘otmasligi lozim. SHunday qilib, auditorlik 
texnologiyasi imkoniyatlarini hisobga olgan holda, auditor jamiyatning oqilona talablarini qondirish 
uchun barcha ishlarni amalga oshirishi kerak.
Agentlik munosabatlari nazariyasi. Uott vassimmerman tomonidan taklif etilgan agentlik 
munosabatlari nazariyasida - nufuzli auditor (Hurmatga ega bo‘lgan auditorlar) - kutilgan 
natijalarga olib keladigan auditor - nafaqat uchinchi tomon manfaatlari, balki rahbariyat manfaatlari 
uchun ham tayinlanadi. Kompaniya bir nechta firma ma’lum bir "narx" bilan kompaniya uchun o‘z 
hissasini qo‘shadigan kam sonli "shartnomalar" natijasi sifatida qaraladi. Kompaniyaning 

---

 
rahbariyati ushbu hissalarni boshqarish uchun optimal sharoitlarda quyidagilarni olishni istaydi: 
bankirlardan past foiz stavkalari, aksiyadorlar uchun yuqori baho narxlari, xodimlarga kam ish haqi. 
Ushbu munosabatlarda rahbariyat banklar, aksiyadorlar va xodimlar kabi tashqi manfaatdorlardan 
yordam olish uchun "agent" sifatida qaraladi. Agentlik xarajatlari - monitoring xarajatlari (agentni 
monitoring qilish xarajatlari), majburiy xarajatlar (agentlar rahbarlarga nisbatan nomaqbul xatti-
harakatlar qilmasligi uchun agent qiladigan xarajatlar) va qoldiq zararlar (aloqa va monitoring 
uchun qilingan xarajatlarga qaramay natijalarga olib keladigan samarali zararlar). 
Har bir nazariya o`z davrida to`liq bir ma`noga ega bo`lgan bo`lib, yillar o`tishi, 
iqtisodiyotning jadal sur`atlarda rivojlana borishi bilan ular ham taraqqiy etib boradi. 
Axborot assimetriya kabi agent-manfaatdor tomon munosabatlarda bir nechta murakkabliklar paydo 
bo‘ladi. Agent (rahbariyat) kompaniyaga oid ma’lumotlarda manfaatdor tomonlarga nisbatan katta 
ustunlikka ega. Asosan, rahbariyat kompaniyaning qarzlarni to‘lash qobiliyatini bankirga qaraganda 
ko‘proq biladi va aksiyadorlarga nisbatan kompaniya haqiqiy daromadi qanday ekanligini yoki 
oshirib ko‘rsatishlar mavjud yoki yo‘qligini biladi. Bundan tashqari, xodimlarga qaraganda kelgusi 
yil kompaniyadagi moliyaviy ahvol shunday bo‘ladiki, ya’ni xodimlarning har biri ish bilan band 
bo‘ladimi-yo‘qmi rahbariyat buni yaxshiroq biladi. SHunga qaramasdan, manfaatdor tomonlar 
rahbariyat tomonidan yaxshi o‘rganilib chiqilishi kerak, chunki oxir-oqibatda rahbariyat tomonidan 
boshqariladigan biznesning moliyaviy tuzilmalari manfaatdor tomonlarga bog‘liq. Rahbariyat 
tomonidan berilgan ma’lumotlarga ishonish uchun tashqi manfaatdorlar (kompaniyaning aksiyalarni 
sotib oluvchilar, kompaniyaga kredit beruvchilar yoki kompaniya bilan ishlovchilar) ular adolatli 
ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Bu degani, rahbariyat va tashqi investorlar uchun nufuzli 
auditorlarni jalb qilish uchun rag‘bat mavjud. 
Agentlik nazariyasi audit bozoridagi taklifni tushuntirish uchun ham ishlatilishi mumkin. 
Auditning uchinchi tomonlar oldidagi hissasi asosan auditorning moliyaviy hisobotda (yoki 
boshqalarda, masalan, firibgarlik yoki noqonuniy xatti-harakatlar) xatosini aniqlashi va auditorning 
ushbu xatolar haqida xabar berishga tayyorligi (masalan, auditorning hisoboti), hatto 
tekshirilayotgan tomonning (auditorlarning mustaqilligi) istagiga qarshi bo‘lsa ham. Obro‘siga 
ziyon etkazish oqibatida ko‘rilgan xarajatlar bir qancha empirik tadqiqotlarda namoyon bo‘ldi, bu 
esa auditorlik firmalarning ommaviy ta’qiblarga uchraganligi sababli bozor ulushining kamayishiga 
duchor bo‘lganligini ko‘rsatdi. Oldingi bo‘limda auditga bo‘lgan talab tavsiflangan. Ko‘pgina 
mamlakatlarda bu talab uzoq vaqtdan beri ixtiyoriy ravishda amalga oshirildi, ya’ni moliyaviy 
hisobotlarini tekshirish yoki tekshirilmasligini hal qilish kompaniyalarning o‘zlari hal qilardi. Taklif 
tomoniga kelsak, auditorlik xizmatlarini taklif etish ba’zi davlatlarda erkin bozorda ochiq bo‘lib, 
auditorlar uchun rasmiy qonuniy talablarsiz qoldirilgan. Garchi tartibga solish va qonunchilik bir-
biridan farq qilsa-da, bugungi kunda ko‘pgina mamlakatlarda audit xizmatiga talab va taklif bir 
darajaga qadar tartibga solinmoqda. Oxirgi buxgalteriya va moliya tadqiqotlariga ko‘ra, milliy 
huquqiy muhit bu moliyaviy bozorni rivojlantirish, korporativ mulkchilik tuzilmalari, korporativ 
siyosat va butun dunyodagi buxgalteriya axboroti xususiyatlarining asosiy hal qiluvchi omillaridan 
biridir. Ko‘pgina mamlakatlarda auditning ba’zi turlari kompaniyalar uchun qonuniy ravishda talab 
etiladi. Misol uchun, AQSH va Evropa Ittifoqida yirik va ayrim hollarda o‘rta korxonalar qonun 
talabiga ko‘ra auditorlik tekshiruvidan o‘tgan moliyaviy hisobotlarni taqdim etishlari kerak. Evropa 
Ittifoqining auditorlik qoidalari alohida a’zo davlatlar tomonidan tekshirilishi kerak bo‘lgan barcha 
kompaniyalar uchun qo‘llaniladi. Talablar davlatdan davlatga qarab farq qilishi mumkin. Misol 
uchun, Niderlandiyada 50 kishidan ortiq yoki aktivlari 3,1 million evrodan ko‘p yoki sof foydasi 6,2 
million evrodan ortiq bo‘lgan kompaniyalarda audit o‘tkazilishi mumkin. Eng yirik fond birjalari 
(jumladan, NYSE, NASDAQ, London fond birjasi, Tokio NIKKEI va Frankfurt DAX) barcha 
ro‘yxatdagi kompaniyalarning yillik hisobotlarini tekshirishni talab qiluvchi listing qoidalariga ega. 
Ayni vaqtda ko‘plab mamlakatlarda audit xizmatlarining taklifi ham tartibga solingan. Evropa 
Ittifoqida majburiy audit, ya’ni qonun tomonidan talab qilinadigan audit faqat ma’lumotli va tajriba 
bo‘yicha maxsus texnik talablarga javob beruvchi auditorlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 
Jamoatchilik nazorati kengashi. Buxgalteriya nazorati bo‘yicha kengashlar - hukumat yoki 
kasbiy komissiyalar so‘nggi yillarda auditorlarning ishini qayta ko‘rib chiqish va standartlarni 

---

o‘rnatish va joriy etishda faol ishtirok etishni boshladi. Uchta bunday kengash Amerika Qo‘shma 
SHtatlarida (Buxgalteriya hisobi jamoatchilik nazorati kengashi), Avstraliyada (Moliyaviy hisobot 
kengashi) va Buyuk Britaniyada (Kuzatuv kengashi) joylashgan. 
2002 yilda qabul qilingan Sarbaney-Oksli Qonuni AQSH qimmatli qog‘ozlar va birja 
komissiyasidan (SEC) Jamoatchilik hisobotlarini nazorat qilish kengashi (PCAOB) tashkil etishni 
talab qildi. Kengash auditni va jamoat korxonalarining auditorlarini nazorat qiladi va tekshiradi, 
hamda qonunlar, qoidalarni buzganlik uchun ham firma, ham shaxslarga nisbatan jazo choralarini 
qo‘llaydi. Kengash bu paytda Amerika Qo‘shma SHtatlarining Sertifikatlash bo‘yicha Davlat 
Auditorlar Instituti (AISPA) tomonidan belgilangan umum qabul qilingan audit standartlaridan 
(GAAS) faqat vaqtinchalik foydalanilishini ta’minlashga qaror qildi. PSAOB ro‘yxatdan o‘tgan 
buxgalteriya kompaniyalari faoliyatini muntazam ravishda tekshirishga vakolatli bo‘lib, qimmatli 
qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonunlar, standartlar, qoidalarning potensial buzilishlarini tergov qiladi. 
AQSHdan tashqarida joylashgan buxgalteriya firmalari SEC da ro‘yxatga olgan AQSH firmalari 
bilan ishlasa PSAOB talablariga binoan auditorlik hisobotini tayyorlaydi va taqdim qiladi. 
2002-yilda Sarbanes-Oxley Qonuni Kongress tomonidan deyarli bir ovozdan qabul qilingan 
va prezident Jorj Bush tomonidan 2002 yil 30 iyulda imzolangan. Prezident tomonidan imzolangan 
qonun, Enron va WorldCom kompaniyalari inqirozi va boshqa keng tarqalgan korporativ va 
buxgalteriya janjallari tufayli paydo bo‘ldi. Qonun Prezident tomonidan "Franklin Delano Ruzvelt 
davridan beri Amerika biznes amaliyotining eng keng ko‘lamli islohotlari" dan biri sifatida qayd 
etilgan bo‘lib, u korporativ axborotni oshkor qilish va moliyaviy hisobotni takomillashtirish, 
buxgalterlik firmalarining mustaqilligini mustahkamlash orqali investorlarning ishonchini 
mustahkamlash, moliyaviy hisobotlarda va korporativ axborotni oshkor qilishda korporativ 
xodimlar va boshqaruvchilarning roli va mas’uliyatini oshirishga xizmat qiladi.
Avstraliyada 1999 yilda qabul qilingan "Iqtisodiy islohotlar to‘g‘risida" gi qonunga ko‘ra 
yangi xususiy, jamoat va notijorat tashkilotlar uchun buxgalteriya standartlarini joriy qilish uchun 
Moliyaviy hisobot berish kengashi (FPC) ta’sis etildi. FRF xalqaro moliyaviy markazlarda 
qo‘llaniladigan xalqaro buxgalteriya standartlarini va buxgalteriya standartlarini ishlab chiqishni 
kuzatadi. U Avstraliya Buxgalteriya standartlari kengashi (AASB) uchun keng strategik yo‘nalishni 
belgilaydi, uning istiqbolini va biznes rejasini tasdiqlaydi hamda kuzatib boradi, shuningdek uning 
faoliyatini nazorat qiladi. Birlashgan Qirollikda Nazorat Kengashi Buxgalteriya Jamg‘armasi 
tomonidan moliyalashtiriladi. Nazorat kengashining vazifasi tartibga solish tizimining ishlashini 
jamoatchilik manfaatlariga to‘liq mos kelishini tasdiqlash maqsadida uni nazorat qilishdan iborat. 
Ushbu funksiyani amalga oshirishda Nazorat kengashi uchta organni - Axloq normalari kengashi, 
Audit amaliyoti kengashi hamda Tergov va Intizom kengashining faoliyatini qamrab oladi. Bundan 
tashqari, kengash Buyuk Britaniyaning buxgalteriya kasbi mutaxassislari ustidan tergov va intizom, 
monitoring, treninglar o‘tkazish, malakasini oshirish va ro‘yxatdan o‘tkazish bo‘yicha cheklangan 
vakolatlarga ega. Korporativ boshqaruv va Audit istiqbollari deb nomlangan 14-bobda jamoatchilik 
nazorati kengashlari batafsil muhokama qilinadi. 
Auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan moliyaviy hisobotga nisbatan ko‘plab manfaatdor 
tomonlar mavjud: mijoz (u bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabat mavjud), haqiqatdagi va potensial 
aksiyadorlar, sotuvchilar, bankirlar va boshqa kreditorlar, xodimlar va hukumat. Auditorning har bir 
manfaatdor tomonning yuridik javobgarligi mamlakatdan mamlakatga, tumandan to tumanga qarab 
o‘zgarib turadi. Ushbu majburiyat, odatda, quyidagilardan biriga yoki bir nechtasiga asoslangan: 
umumiy huquq, yuridik qonunchilik bo‘yicha fuqarolik javobgarligi, qonunga muvofiq jinoiy 
javobgarlik va professional buxgalteriya tashkilotlari a’zosi sifatida javobgarlik. 
Auditorlar uchun umumiy yuridik javobgarlik odatda ikkita toifaga bo‘linadi: mijozlar 
oldidagi majburiyatlar va uchinchi shaxslar oldidagi javobgarlik.
Mijozlar oldidagi javobgarlik. Auditor tomonidan auditorlik tekshiruvida ehtiyotsizlik 
qilinganligi sababli, mijoz tomonidan taqdim etilgan odatiy fuqaroviy da’vo, auditor tomonidan 
moliyaviy hisobotdagi soxtalik yoki ishchilarning firibgarligi (yo‘qotish) ni aniqlamaganligi 
to‘g‘risidagi da’voni o‘z ichiga oladi. Qonuniy xatti-harakatlar shartnomaning buzilishi, yoki 
ko‘pincha, ehtiyotsizlik tufayli sodir bo‘lgan deb tan olinishi mumkin. Ehtiyotsizlik tufayli sodir 

---

 
bo‘lgan operatsiyalar eng keng tarqalgan hisoblanadi, odatda ular shartnomaning buzilishiga 
qaraganda ko‘proq miqdordagi jarimaga sabab bo‘ladi. 
Uchinchi shaxslar audit mijozidan tashqari auditdan barcha manfaatdor tomonlarni o‘z 
ichiga oladi. Auditorlik firmasi uchinchi shaxslarga, masalan, soxta moliyaviy hisobotlarga tayanib, 
zarar ko‘rgan banklarga nisbatan javobgar bo‘lishi mumkin. 
Auditning uchinchi shaxs oldidagi majburiyatlari bo‘yicha AQSHning eng mashhur audit 
hodisasi 1931 Ultramares-Touche (Ultramares Corporation v Touche va boshq.) ishida sodir bo‘ldi. 
Ushbu hodisada sud buxgalterlarning ehtiyotsizligi haqida qaror chiqardi, ular debitorlik qarzlari 
miqdorida soxtalashtirishga yo‘l qo‘yilmagan deb xulosa beradi. Tergov tekshiruv natijalari 
soxtalashtirilganligini ko‘rsatganida, ular uchinchi tomon bankdan javobgar bo‘lmadi, chunki 
kreditorlar auditorlik tekshiruvidan oldin auditorga ma’lum bo‘lgan asosiy manfaatdor shaxs emas 
edi. Ushbu hodisa Ultramar doktrinasi deb ataladi, chunki uchinchi tomon va auditor o‘rtasida 
shartnoma huquqi yo‘qligi sababli oddiy ehtiyotsizlik uchinchi tomon oldidagi javobgarlik uchun 
etarli emas.
Mashhur 1990 yilgi Caparo hodisasida (Caparo Industries, PLC v Dickman va boshqalar), 
Britaniyaning Lordlar Palatasi asosiy hal qiluvchi majburiyat mezoni auditorlik xizmatining 
maqsadi bo‘lganligi haqida qaror qabul qilgan. Yillik hisobotlar uchun bu maqsad aksiyadorlarga 
kompaniyaning o‘tmishdagi boshqaruvni tekshirish, ularning ovoz berish huquqlarini amalga 
oshirish hamda kelgusidagi siyosat va boshqaruvga ta’sir ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan 
ma’lumotlarni berishdan iborat edi. 
Germaniyada auditorlar qasddan majburiyatlarini bajarmaganda mijozga nisbatan 
cheklanmagan miqdorda javobgar bo‘ladilar, lekin javobgarlik majburiyatlari cheklangan, vaziyatga 
qarab 1.000.000 dan 4.000.000 Evrogacha qonun bilan to‘lanadi. Uchinchi shaxslar uchun 
javobgarlik Tort qonunida (§ 823-826 BGB) belgilangan maqsad va axloqiy normalarga rioya 
qilmaslik kabi muayyan shartlar bilan cheklangan. SHuningdek, Kontrakt qonuni bo‘yicha uchinchi 
shaxslar oldida javobgarlik mavjud bo‘lib, unda Tort qonuniga nisbatan kamroq cheklovli shartlar 
mavjud. 
Ko‘pgina mamlakatlarda auditorlarning fuqarolik javobgarligiga ta’sir ko‘rsatadigan 
qonunlar mavjud. Masalan, qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonunlar professional buxgalterlarga 
nisbatan qat’iy talablar qo‘yishi mumkin. AQSHda 1933 yilgi qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi 
qonun faqatgina Qimmatli qog‘ozlar va birja komissiyasi (SEC) ni tashkil etibgina qolmay, 
auditorlarga nisbatan uchinchi shaxs oldidagi fuqarolik javobgarligini tiklash bo‘yicha birinchi 
qonuniy me’yorlarni o‘rnatgan. 
Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish uchun yangi ro‘yxatdan o‘tgan firmaning asl xaridorlari, 
agar moliyaviy hisobot noto‘g‘ri yoki soxta bo‘lsa, auditorga dastlabki sotib olish narxiga qadar 
murojaat qilishadi. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olgan har bir kishi moliyaviy hisobotdagi jiddiy 
xatoliklar yoki kamchiliklar uchun auditorni sudga berishi mumkin. Auditorda oqilona tergov 
o‘tkazilganligi yoki qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan shug‘ullanuvchining (da’vogarning) zarari 
sabablari moliyaviy hisobotlardagi xatoliklardan boshqa omillar bilan bog‘liqligini ko‘rsatadigan 
dalillar bo‘lishi kerak. Agar auditor buni isbotlay olmasa, da’vogar bu ishni yutib oladi. 
Malakali buxgalter yuridik va jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lgan mamlakat yoki 
tuman qonunlariga binoan, boshqa shaxsni aldab, bila turib qasddan soxta moliyaviy hisobotlar 
bilan shug‘ullanish orqali jinoyatni sodir etishda ayblanishi mumkin. 
AQSHda 1934 yilgi qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi Qonuni har bir milliy va 
mamlakatdan tashqari birjalarda almashinadigan qimmatli qog‘ozlarga ega kompaniyadan har yili 
auditorlik tekshiruvi o‘tkazilgan moliyaviy hisobotlarni (10-K) va har choraklik, noodatiy hodisalar 
(8-K) va boshqa hodisalar to‘g‘risidagi moliyaviy hisobotlarni (10-Q) taqdim etishni talab qiladi. 
Qonun shuningdek, jinoiy javobgarlik holatini belgilaydi (10b-5-qoida), agar jinoiy javobgarlik 
shartlari quyidagilar bo‘lsa: uchinchi shaxs foydalanishi uchun ma’lumotlarni auditor biron bir 
modda, sxema yoki firibgarlik yo‘lidan foydalanib noto‘g‘ri ko‘rsatsa yoki umuman ko‘rsatmasa, 
ya’ni auditor qasddan yoki o‘ylamasdan buzib ko‘rsatsa. SEC shuningdek SEC da ro‘yxatga 
olingan kompaniyalar uchun auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirish uchun auditorni ta’qiqlash 

---

yoki to‘xtatish vakolatlariga ega. Bir nechta sud ishlari Jinoiy javobgarlik to‘g‘risidagi qonunning 
qo‘llanilishiga ta’sir ko‘rsatdi. Amerika Qo‘shma SHtatlarida v NATELLI (1975), ikki nafar 
auditor Milliy talabalar marketing korporatsiyasining moliyaviy qarzlarini tasdiqlaganligi uchun 
jinoiy javobgarlikka tortildi. Amerika Qo‘shma SHtatlarida v Weiner (1975) uch auditor Amerika 
Qo‘shma SHtatlari kapital jamg‘armasi auditi bilan bog‘liq qimmatli qog‘ozlardagi firibgarlikda 
ayblangan. Kompaniyaning amalga oshirgan firibgarligi juda katta bo‘lib, auditorlik tekshiruvi 
shunchalik standartlarga mos kelmaganligi tufayli, sud auditorlar firibgarlik to‘g‘risida xabardor 
bo‘lishi kerak degan xulosaga keldi. Rahbariyat auditorlar oldingi yillarda moliyaviy hisobotlarni 
noto‘g‘ri talqin qilganliklari va hamkor ESM davlat qimmatli qog‘ozlari v Aleksandr Grant & Co. 
(1986) ga hech nima aytmaslikka rozilik berganligini aniqladi. Hamkor firibgarlikdagi sherikligi 
uchun aybdor deb topilgan va 12 yillik qamoq jazosiga hukm qilingan. 
Deyarli barcha milliy auditorlik kasblarida bir xil intizomiy sud mavjud. Ko‘pgina 
mamlakatlarda auditga aloqador bo‘lishidan qat’i nazar, har qanday kishi auditorga qarshi shikoyat 
berishi mumkin. Intizomiy sudi odatda auditorlik va yuridik kasb vakillari, ba’zan esa jamoatchilik 
vakillaridan iborat. Da’vogar va sudlanuvchining dalillarini eshitgan holda, sud o‘z qarorini qabul 
qiladi va auditorga nisbatan (agar mavjud bo‘lsa) sanksiyani belgilaydi. Bu sanksiya turli xil 
bo‘lishi mumkin. Bu quyidagilar bo‘lishi mumkin: 
-
jarima; 
-
xayfsan (og‘zaki yoki yozma); 
-
cheklangan vaqt (masalan, olti oy) faoliyatingizni to‘xtatib turish; yoki 
-
kasbingizning umrbod taqiqlanishi. 
Ayrim mamlakatlarda ushbu intizomiy sudlarning ishi ommaviydir. Ko‘pgina 
mamlakatlarda sud hukmlari, xususan, sud qarori faoliyatni to‘xtatib turish yoki umrbod taqiqlanish 
bo‘lsa, ommaga e’lon qilinadi. Odatda intizomiy sud qarori ustidan shikoyat qilish mumkin. 
Auditor muvaffaqiyatsizligi uchun intizomiy sud tomonidan hukm qilingan deb hisoblang. Bu 
auditorga nisbatan fuqaroviy da’voga etarlimi? Yo‘q. Auditor fuqaroviy da’vosi bilan yuridek 
javobgarlikka tortilishi uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak: 
-
Auditorlik tekshiruvida auditorning ehtiyotsizligini isbotlash kerak (ehtiyotsizlik 
muammosi). Intizomiy sud tomonidan chiqarilgan hukm odatda ushbu shartni bajarish uchun 
asosdir. 
-
Auditorning da’vogarga nisbatan majburiyati bor (professional faoliyati tufayli). 
-
Da’vogar o‘zining yo‘qotishlari audit muvaffaqiyasizligi sababli bo‘lganligini isbotlashi 
kerak (sabab oqibat muammosi). 
-
Da’vogar o‘zining yo‘qotishlarini aniqlashtirishi kerak. 
Audit nazariyalarini muhokama qilishda Politsiyachi nazariyasida tarixiy o‘zgarishlar 
davrida (1940 yildan 2002 yilgacha), firibgarlikning oldini olish va aniqlashga, moliyaviy 
hisobotlar haqqoniyligi va adolatliligini tekshirishga izoh berishning imkoni bo‘lmaganligi qayd 
etib o‘tildi. Auditorlik bozorining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan auditorlik vazifalarini 
rivojlantirish, odatda, auditorlik tekshiruvi oralig‘idagi munozarali deb hisoblanadigan jamoat 
muhokamasining obekti sanalanadi. Bu kamchilik auditorlik xizmatlaridan foydalanuvchilar 
auditorlardan hozirgi amaliyotga mos bo‘lmagan vazifalar yuzasidan kutgan ortiqcha natijalaridan 
kelib chiqadi. 
Auditorlik xizmatlaridan foydalanuvchilar keng miqyosda tekshiriluvchi tomon (kompaniya 
boshqaruv kengashi) va uchinchi shaxslar (aksiyadorlar, bankirlar, kreditorlar, xodimlar, mijozlar 
va boshqa guruhlar) deb tasniflanishi mumkin. Ushbu guruhlarning har biri auditorlik majburiyatlari 
bo‘yicha o‘ziga xos natijalarni kutadi. Auditorlarning quyidagi majburiyatlari yuzasidan 
kutilayotgan natijalar: 
-
moliyaviy hisobotlarning adolatliligi to‘g‘risida fikr berish; 
-
kompaniyaning ish yuritishni davom ettirish, qobiliyati haqida fikr berish; 
-
kompaniyaning ichki nazorat tizimi to‘g‘risida fikr bildirish; 
-
firibgarlikning yuzaga kelganligi haqida fikr bildirish; 
-
noqonuniy xatti-harakatlar yuzaga kelganligi to‘g‘risida fikr bildirish. 

---

 
Bu vazifalarning har biridagi hozirgi o‘zgarishlar ushbu bobning qolgan qismida muhokama 
qilinadi. 
Xalqaro audit bozoriga ta’sir ko‘rsatadigan tadqiqotlar va qonunlarga misollar 
Kutilayotgan natijalar bilan bog‘liq ayrim muammolarga qisman javob beradigan ikkita 
muhim tadqiqot (COSO hisoboti hamda Birlashtirilgan kodeks va Turnbull hisobotiga olib 
keladigan Cadbury hisoboti) o‘tkazildi va oxirgi qoidalar 2002 yilgi Sarbanes-Oxley buxgalterlik 
Qonuniga muvofiq qabul qilindi.
COSO hisoboti. COSO hisoboti Treadway komissiyasi homiylik tashkilotlari qo‘mitasi 
tomonidan chop etilgan. COSO hisobotida quyidagilar belgilab o‘tilgan: 
-
ichki nazorat va uning tarkibiy qismlariga tegishli tushunchalarni uyg‘unlashtirish; 
-
ichki nazorat sifatini baholashga yordam berish; 
-
boshqaruvning ichki nazorat tizimini yaratish, rahbariyatga o‘z kompaniyasidagi ichki 
nazoratni zamonaviy nazorat texnologiyalari bilan taqqoslash imkonini berish; 
-
ichki nazoratning muvofiqligi to‘g‘risida tashqi hisobot uchun asos yaratish. 
Ushbu maqsadlarning barchasi audit xizmatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lsa-da, ikkinchidan, 
bu mavzu alohida ahamiyat kasb etadi, chunki u kompaniyaning ichki nazorat tizimining sifati 
to‘g‘risida ichki auditor tomonidan tasdiqlanishi mumkin. COSO hisoboti Ichki nazorat 
komponentlari deb nomlangan 7-bobda bo‘yicha keng muhokama qilinadi. 
Ichki Nazorat: "Turnbull hisoboti" Birlashtirilgan Kodeks bo‘yicha Direktorlar uchun 
qo‘llanma, hisobotni yozgan Qo‘mita raisi Nayjel Turnbull nomiga shunday deb nomlangan. Bu 
hisobot Birlashtirilgan Kodeksdagi ichki nazorat talablari haqida Londondagi qimmatli qog‘ozlar 
birjasi ro‘yxatga olingan kompaniyalarga qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Hisobotda aytilishicha, 
Boshqaruv kengashi ichki nazorat bo‘yicha tegishli siyosatni belgilashi va ichki nazorat tizimining 
risklarni boshqarish uchun kengash tomonidan ma’qullangan holda samarali faoliyat yuritishni 
muntazam kafolatlashi kerak. 
Enron kompaniyasining inqirozga yuz tutishi bilan boshlangan va Worldcom, XEROX va 
TYCO kabi yirik kompaniyalarga qadar tarqalgan buxgalterlik janjallari AQSHda ommaviy 
norozilikni keltirib chiqardi, natijada 2002 yil iyul oyida AQSH prezidenti Qonunni imzoladi. 
Sarbanes-Oxley Qonuni 1934 yilgi "Qimmatli qog‘ozlar va birja amaliyoti to‘g‘risida" gi qonunni 
qabul qilgan paytdan e’tiboran AQSH tomonidan qabul qilingan birinchi buxgalteriya qonuni 
hisoblanadi.