O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9-MAVZU
:
:
 
 AUDITORLIK DALILLAR 

---

 
9-MAVZU
:
:
 
 AUDITORLIK DALILLAR 
REJA: 
1.
 
Auditorlik dalillar tushunchasi va ularning turlari 
2.
 
Auditorlik dalillarni olish manbalari 
3. Auditorlik amallari va auditorlik dalillarini to’plash 
4. Auditorlik dalillarni olish usullari 
5. Audit dalillarni olish uchun auditrolik amallar ketma ketligi 
 
Tayanch so’z va iboralar:
Auditorlik dalillar, ularni oldiga qo‘yilgan talablar, auditorlik 
dalil turlari, dalillarni olish manbalari, dalillarni to‘plash ketma-ketligi, auditorlik amallari va 
dalillari o‘rtasidagi bog‘liqlik, dalillarni olish usullari, auditorlik dalillaridan auditning tekshiruv 
ishi natijalaridan foydalanish. 
 
1.Auditorlik dalillar tushunchasi va ularning turlari 
Auditorlik dalillarning miqdor va sifat ko’rsatkichlariga, shuningdek ularni olish maqsadida 
bajariladigan amallarga nisbatan qo’yiladigan talablar № 50 – «Auditorlik dalillari» nomli AFMSda 
belgilangan. Ushbu standart talablarini barcha auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvlarini 
o’tkazish chog’ida qo’llashi majburiydir. 
Auditor moliyaviy hisobotning haqqoniyligini asoslashi uchun quyidagi amallarni bajarish 
natijasida etarli auditorlik dalillarini to’plashi lozim: 

schyotlar bo’yicha oborotlar va qoldiqlarning moliyaviy hisobotda to’g’ri aks 
ettirilishini batafsil tekshirish: 

tahliliy amallar: 

ichki nazorat vositalarini tekshirish; 
Auditorlik dalillarni to’plash uchun zarur bo’lgan auditorlik amallari va ularning hajmi audit 
dasturida ko’rsatiladi. 
Auditorlik dalillar – bu auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvlar vaqtida 
to’plangan va auditorlik xulosasini asoslovchi axborotdir. 
Demak, auditorlik dalillar auditorlik tekshiruvi jarayonida tekshirilayotgan mijoz – korxona 
va uchinchi shaxslardan olingan axborotlar hamda ularni tahlil qilish natijalari bo’lib, moliyaviy 
hisobotning ishonchliligi to’g’risida auditorlik xulosasi tuzish imkonini beradi.
Ushbu ta’rif va tavsiflardagi tayanch tushunchalarni batafsil ko’rib chiqamiz.
Dalil deyilganda boshqa faktning mavjudligini tasdiqlaydigan yoki inkor qiladigan fakt, yoki 
mazkur fakt haqida u yoki bu darajadagi ishonchlilik bilan fikr shakllantirishga imkon beradigan, 
ma’lum fakt to’g’risida ma’lumotlar olish jarayoni tushuniladi.
Axborot – xo’jalik faoliyatidagi faktlar to’g’risidagi xabarlar to’plamidir.
Mijoz korxona – auditorlik xizmati ko’rsatilayotgan xo’jalik yurituvchi subekt.
Uchinchi shaxslar – auditor yoki mijoz korxona bilan u yoki bu tarzda aloqador bo’lgan va 
bu aloqadorlik auditor fikriga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan yuridik yoki jismoniy shaxslardir.
Tahlil qilish – bu mijoz korxona buxgalteriya hisobotida faktlarning auditor tomonidan 
mushohada qilinishi va o’z fikrini shakllantirishi.
Auditorlik tekshiruvlarining asosiy maqsadi xo’jalik yurituvchi subektlar buxgalteriya 
hisobotlarining ishonchliligi to’g’risida auditorning mustaqil bildirilgan fikridan iborat. Buning 
uchun auditor hisobotning ishonchliligi yoki uning ishonchliligini rad etish to’g’risidagi asosli fikr 
bildirishga imkon beradigan dalillarni to’plashi zarur.
Ishonchlilik – moliyaviy hisobot ma’lumotlarining ulardan malakali foydalanuvchilarga 
xo’jalik yurituvchi subektlar faoliyatining natijalari to’g’risida to’g’ri xulosalar qilishga va ushbu 
xulosalarga asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradigan darajasi tushuniladi. Boshqacha 
qilib aytganda, bu auditorlik dalillar qanchalik ishonchga sazovar va haqiqatga yaqin ekanligini 
tavsiflaydi. Audit jarayonida olingan dalillarning ishonchliligi mustaqillik va manba kompetentligi, 
ichki nazorat tizimining samaradorligi kabi omillarga bog’liq. Auditorning o’zi mustaqil 
manbalardan olgan dalillarning ishonchlilik darajasi xo’jalik yurituvchi subektdan olingan dalillarga 

---

qaraganda yuqoriroq. Barcha dalillar yig’indisini faqat so’ngilari etarli bo’lganidagina ishonchli deb 
hisoblash mumkin.
Dalillarning etarliligi ularning miqdori va sifati bilan belgilanadi. U tanlash ko’lami va 
to’plamdagi muayyan elementlarning tavsifi bilan bog’liq. Axborotlarning samaradorligi esa tanlash 
elementlarining reprezentativligi (bosh to’plamning o’rganilayotgan belgilar bo’yicha xususiyatlari 
tanlama to’plamda namoyon bo’lishi)ga bog’liq, ya’ni reprezentativlik qancha yuqori bo’lsa, 
auditorlik riski shuncha past bo’ladi. Auditorlik risklarini pasaytiruvchi dalillarning etarliligi 
to’g’risida auditor ichki nazorat tizimini baholash va auditorlik riskining hajmiga asoslanib xulosa 
qilishi mumkin. Ichki nazorat tizimi qanchalik ishonchli va auditorlik riski qanchalik past bo’lsa, 
auditordan shunchalik kam dalil-isbotlar to’plash talab etiladi.
Dalillarning etarliligini aniqlashda quyidagi holatlarni hisobga olish zarur: mustaqil 
manbalar (uchinchi shaxslar)dan olingan dalillarning mijoz-korxona xodimlaridan olingan dalillarga 
nisbatan ishonchliroq ekanligi; auditorlik tashkilotining mustaqil tekshiruvi yoki tahlili natijasida 
olingan ma’lumotlarning uchinchi shaxslardan olingan ma’lumotlarga qaraganda ishonchliroq 
ekanligi; hujjatlar va yozma ko’rsatmalar shaklidagi auditorlik dalillarining og’zaki ko’rsatmalarga 
qaraganda ishonchliroq ekanligi. Nihoyat, turli manbalardan olingan dalillardan foydalanish 
natijasida qilingan xulosalarni taqqoslash imkoniyatlarini hisobga olish kerak.
Amaldagi standartlarga muvofiq auditorlik baholash uchun zarur ma’lumotlar miqdori qat’iy 
chegaralab qo’yilmagan. Shu boisdan auditor o’zining professional fikriga tayangan holda xo’jalik 
yurituvchi subekt moliyaviy hisoboti-ning ishonchliligi to’g’risida xulosa tuzish uchun zarur 
bo’ladigan ma’lumotlarning miqdori haqida mustaqil qaror qabul qilishi lozim. Auditorlik 
dalillarining o’z vaqtida to’planishiga alohida e’tibor berish zarur. Aks holda ular oshiqcha va 
keraksiz bo’lib qoladi. O’z vaqtidalik har bir auditorlik dalilining tekshirilayotgan davrga bevosita 
taalluqliligi yoki mijoz-korxona faoliyatining hisobot tuzilganidan so’ng, ammo auditorlik xulosasi 
tuzilishidan oldin sodir bo’lgan ma’lum bir jiddiy hodisalariga taalluqli ekanligidan ham iboratdir. 
To’plangan dalillar tekshirilayotgan hisobot tuzilgan sanaga qanchalik yaqin bo’lsa, ular shunchalik 
ishonarli bo’ladi.
Agar xatolar va noaniqliklar to’g’risidagi dalillar mijoz korxona ma’muriyatiga auditorlik 
xulosasi soliq organiga topshirilmasdan oldin taqdim etilgan bo’lsa, u holda buxgalteriyada 
hisobotlarga zarur tuzatishlarni kiritish imkoni bo’ladi. Agar hisobot soliq organiga topshirilganidan 
so’ng audit o’tkazilsa, tuzatish kiritish imkoni yo’q, lekin joriy davrda aniqlangan xato 
kamchiliklarni o’z vaqtida tuzatish mumkin.
Auditorlik tekshiruvlarining asosi auditorlik dalillarini topishdan iborat. U ma’lumotlarni 
to’plash, moliyaviy hisobotning ishonchliligi (yoki ishonchsizligi)ni, moliya-xo’jalik 
muomalalarining buxgalteriya hisobini yuritishga oid belgilangan qoidalar va nizomlarga 
muvofiqligi-ni va shu bilan birga auditorlik xulosasi tuzish uchun auditorning shaxsiy fikrini 
shakllantirish maqsadida ularni umumlashtirish va baholashni nazarda tutadi.
Auditorlik tekshiruvlar jarayonida to’planadigan dalillar turli-tuman bo’lib, ular turi, 
manbasi va olinish usullariga ko’ra turkumlanadi.
Yozma ravishda olingan dalillar (hujjatlar va yozma tushuntirishlar) og’zaki shakldagi 
dalillarga qaraganda ishonchliroq bo’lishi mumkin.
Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko’ra ichki, tashqi va aralash dalillarga bo’linishi 
mumkin. Ichki auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og’zaki ko’rinishda 
olingan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Tashqi auditorlik dalillar uchinchi tomonlardan yozma ko’rinishda (odatda auditorlik 
tashkilotining yozma so’rovi bo’yicha) olingan ma’lumotlardan iborat.
Aralash auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og’zaki ko’rinishda 
olingan va uchinchi tomon yozma ravishda tasdiqlagan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Auditorlik dallillar olinish usuliga ko’ra quyidagicha turkumlanadi: a) faktlarni tasdiqlash 
yo’li bilan olingan dalillar; b) hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash yo’li bilan olingan dalillar; v) 
maxsus o’tkazilgan tahlil natijasida aniqlangan dalillar.
Faktlarni tasdiqlash mulklar va majburiyatlar muayyan turlarining mavjudligini aniqlashdan 

---

 
iborat. Bu xo’jalik faoliyatidagi faktlar bo’lib, ularni fakt-vaziyatlar deb hisoblash mumkin; ular 
zamonaviy auditning ajralmas qismi hisoblangan inventarizatsiya yo’li bilan aniqlanadi.
Hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash moliyaviy hisobotni va hisob registrlarini to’ldirish 
uchun asos bo’lgan dastlabki hujjatlarni tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bularga tannarxni 
asossiz ravishda oshirib yuborish yoki tovarsiz operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq 
operatsiyalar misol bo’lishi mumkin. Shuningdek, bitta hujjatning turli nusxalaridagi yozuvlarining 
bir-birlariga mos kelmaslik holatlari.
Maxsus o’tkazilgan tahlil natijasida faktlarni aniqlash hujjatlarda keltirilgan ma’lumotlarni 
mantiqiy joylashtirish va matematik hisob-kitob qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday 
argumentlash ratsional deb nomlanadi va u audit jarayonida salmoqli o’rin tutadi. Masalan: 1) 2910-
«Omborlardagi tovarlar» schetida korxona mulki hisoblangan tovarlar hisobga olinishi lozim; 2) 
auditor ushbu tovarlar uchun korxonaning mulkiy huquqi mavjudligini aniqlashi zarur; 3) taqdim 
etilgan hujjatlar (shartnomalar, tovarlar hisoboti, bank ko’chirmalari) va mulkiy huquqning 
korxonaga o’tgan paytini aniqlash asosida auditor tovarlarning egasi haqida xulosa qiladi.
Auditor fikriga birinchi argument ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Haqiqatda 2910-«Omborlardagi 
tovarlar» schetida qoldiq sifatida ko’rsatilgan tovarlar yo’q bo’lsa, hech qanday fikr-mulohazaga 
o’rin qolmaydi. So’ngra uchinchi va to’rtinchi argumentlarni ahamiyatliligi bo’yicha ko’rsatish 
mumkin.