Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

V
E
 
miqdorni muomaladagi 
aksiyalar soniga boʻlish orqali aniqlanadi. 
Aksiyalarni baholashda keng qoʻllaniladigan yondashuvlardan 
yana biri turli xil moliyaviy koeffitsientlardan foydalanish 
hisoblanadi.
Aksiyalarni baholashda koʻpchilikka ma’lum va keng 
qoʻllaniladigan koeffitsient aksiya bahosining foydaga nisbati 
koeffitsienti hisoblanadi (
Price/Earnings – P/E
). Bu koʻrsatkich 
aksiya bozor bahosi 
P
ning bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan sof foyda 
koʻrsatkichi 
EPS
ga nisbati sifatida aniqlanadi.
Mazkur baholash modelining mohiyati quyidagicha ifodalanadi. 
Dastlab kelgusi davrda korxonaning bitta aksiyasiga toʻgʻri keladigan 
daromad baholanadi, ya’ni 
EPS 
koʻrsatkichi aniqlanadi. Undan soʻng 
olingan koʻrsatkich aynan bir xil korxonalar uchun hisoblangan yoki 
mazkur tarmoq uchun oʻrtacha 
P/E (P/EPS) 
koeffitsientga 
koʻpaytiriladi. Shunday qilib, 
𝑉
𝑡
= 𝐸𝑃𝑆
𝑡
× 𝑃/𝐸.
Amaliyotda mazkur koeffitsientlardan hisob-kitoblar uchun joriy 
belgilashlarda tez-tez foydalaniladi.
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar oxirgi yilda bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan foyda 30 
birlikni tashkil etgan va kelajakda ham shuncha boʻlishi kutilayotgan 
boʻlsa, shuningdek, mazkur tarmoq boʻyicha 
P/E 
oʻrtacha 150 birlikni 
teng boʻlsa “M” korxona aksiya qiymatini aniqlang. 

---

- 
219 - 
V=30 x 150 = 4500 birlik. 
P/E 
koeffitsient aslida yakuniy natija – sof foyda boʻyicha 
korxonani baholaydi. Boshqacha aytganda bu koʻrsatkich bozor aniq 
bir korxonaning bir birlik foydasiga qancha toʻlashga tayyorligini 
koʻrsatib beradi. 
Uning belgilanishi butun sof foyda dividend toʻlashga yoʻnaltiri-
ladigan sharoitda aksiya boʻyicha investitsiyalar qoplanish muddati 
sifatida ham talqin qilinishi mumkin. 
P/E 
koeffitsientning yuqori belgilanishi aksiyaning jalb 
qiluvchanligini oʻzida aks ettiradi. Natijada investorlar uning istiqbolli 
tarzda yanada oʻsishi, daromadlarining ishonchli va barqarorligi, 
risklilik darajasining unchalik yuqori emasligini anglashlari mumkin 
boʻladi. 
P/E 
moliyaviy koeffitsientni hisob-kitob qilishda korxona 
faoliyatining qator muhim moliyaviy koʻrsatkichlari, shuningdek, 
ularga ta’sir etuvchi omillar, masalan kelgusi pul oqimlari, aktivlar va 
boshqalarning e’tiborga olinmasligini mazkur modelning kamchiligi 
sifatida koʻrsatishimiz mumkin. Bundan tashqari sof foyda moliyaviy 
hisobotlarning boshqa koʻrsatkichlari bilan taqqoslaganda oʻzgarish-
larga yuqori darajada moyil hisoblanadi va unga boshqaruvchilarning 
bevosita ta’siri ham kuzatiladi. Koeffitsientning yuqori belgilanishi 
foyda miqdorining keskin past boʻlishi natijasida ham kelib chiqishi 
mumkin. Shuningdek, bu koʻrsatkichni zarar koʻrib ishlovchi 
korxonalar uchun aniqlash imkoniyati mavjud emas.
EPS 
koʻrsatkichi bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan dividend (
Divi-
dends Per Share
– 
DPS
)
 
va dividend toʻlovlari (
payout ratio - 
PR
)ning oʻzaro nisbati sifatida ham aks ettirilishi mumkin: 
𝐸𝑃𝐷
𝑡
=
𝐷𝑃𝑆
𝑡
𝑃𝑅
𝑡
. 
Oʻz navbatida, dividend toʻlovlari koeffitsientini korxonani 
reinvestitsiyalashga yoʻnaltiriladigan foydaning ulushi (
recovery 
rating – RR
)dan kelib chiqqan holda ham aniqlash mumkin: 
𝐷𝑃𝑆
𝑡
= 𝐸𝑃𝑆
𝑡
× (1 − 𝑅𝑅
𝑡
)
. 

---

- 
220 - 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ta’kidlash mumkinki, 
EPS 
va 
P/E 
koeffitsientlari kelgusidagi dividend toʻlovlarini 100 foizgacha 
aniq hisoblash imkoniyatini bermaydi. 
Aksiyalar qiymatini baholashda yana bir koeffitsient “Baho/tu-
shum” (
Prise to Sales
) koeffitsienti hisoblanadi. Bu koeffitsientdan 
foydalanish yordamida baholash metodikasi 
P/E 
yondashuvidan 
foydalanishga oʻxshash, faqat bitta aksiyaga toʻgʻri keladigan foyda 
oʻrniga korxona tushumining joriy miqdoridan foydalaniladi: 
𝑉
𝑡
=
𝑃
𝑆
× 𝑆𝐴𝐿
𝑡
.
 
bu yerda 
SAL
t
 – t 
davrda korxonaning tovar sotishdan tushumi. 
Aksiyalarni baholash uchun 
P/S 
koeffitsientidan foydalanish 
aksariyat korxonalar uchun foyda koʻrsatkichi emas, balki mahsulot 
sotish hajmining oʻsishini ta’minlash maqsadiga asoslanadi. Bunday 
maqsadning qoʻyilishiga sabab mahsulot sotishdan tushum 
koʻrsatkichining tovar va xizmatlar bozorida korxonaning egallab 
turgan oʻrnini belgilashda muhim ahamiyatga egaligi bilan izohlanadi. 
Korxonaning bunday tartibda jadallik bilan oʻsishi boshqa barcha 
shart-sharoitlar teng boʻlganda daromad olinishi va musbat pul 
oqimlariga erishish imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Mazkur metodning afzalligi sifatida yangi, shuningdek, zarar 
bilan ishlovchi va manfiy pul oqimlariga ega korxonalar aksiyalarini 
baholash imkoniyatini berishi bilan izohlash mumkin. Aniq-ravshanki 
bunday holatda 
DDM 
modeli yoki 
P/E 
koʻrsatkichidan foydalanish 
murakkablik tugʻdiradi va hech qanday mazmunga ega emas. Bundan 
tashqari tushum koʻrsatkichining oʻzgaruvchanligi odatda, foydaga 
nisbatan ancha past. Shuningdek, bu koʻrsatkich moliyaviy 
hisobotlarda ishonchli hisoblanadi va unga korxona moliyaviy 
siyosatining jiddiy ta’siri kuzatilmaydi. 
Lekin 
P/S 
koeffitsientidan foydalanish orqali aksiyalarni baholash 
metodi konseptual kamchilikka ega boʻlib, bu koeffitsient nisbiy 
baholash metodi hisoblanadi va aksiyaning haqiqiy qiymatini belgilab 
bermaydi. Chunki bu metodda aksiya qiymati boshqa oʻzaro 
tenglashtirilgan korxonalar guruhiga nisbatan belgilanadi. 

---

- 
221 - 
Bundan tashqari mahsulot sotishdan tushum korxona faoliyatining 
yakuniy natijasiga ta’sir etuvchi omillardan faqat bittasi hisoblanadi 
va korxonalar bir xil tushum koʻrsatkichi bilan turli xil rentabellikka, 
samaradorlikka erishishlari mumkin. Aynan shu bogʻliqlikdan kelib 
chiqqan holda 
P/S 
koeffitsienti mahsulot sotish rentabelligi yoki foyda 
marjasi masalan, soliqlar va foizlar toʻlangunga qadar foyda, sof foyda 
koʻrsatkichlari bilan birgalikda foydalanish samaraliroq hisoblanadi. 
Xalqaro amaliyotda keng doirada qoʻllaniladigan yana bir 
koeffitsient korxona qiymati (
Enterprise Value – EV
)ning soliqlar, 
foizlar va amortizatsiya chegirilgunga qadar foyda (Earnings Before 
Interest, Taxes, Depreciation and Amortization – 
EBITDA
)ga nisbati 
koʻrsatkichi hisoblanadi. 
EV/EBITDA
eng past koʻrsatkichli aksiyalar 
sotib olish uchun nomzod aksiyalar hisoblanadi.
Mazkur koʻrsatkichning afzalliklari sifatida quyidagilarni 
koʻrsatish mumkin: 
- zarar bilan ishlayotgan korxonalarni aniqlashga xizmat qilishi 
mumkin; 
- qarz mablagʻlari hisobiga qoʻshib olishni baholashda 
foydalanish uchun qulay; 
- qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirish, amortizatsiya 
siyosati, soliq siyosati va boshqalar turli xil darajada boʻlgan 
korxonalarni oʻzaro taqqoslash imkonini beradi. 
Amaliyotda mazkur koʻrsatkichni hisoblashning turli xil yon-
dashuvlari amal qiladi. Ulardan eng keng qoʻllaniladigani quyidagi 
formula boʻyicha amalga oshiriladi: 
𝐸𝑉
𝐸𝐵𝐼𝑇𝐷𝐴
=
𝑀𝑉(𝐸)+𝑀𝑉(𝐷)−𝐶
𝐸𝐵𝐼𝑇𝐷𝐴
, 
bu yerda MV(E), MV(D) – mos ravishda korxona xususiy kapitali va 
qarz kapitalining bozor qiymati; 
C – balansdagi pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlari. 
Yuqorida keltirilgan formulaga muvofiq korxona qiymati uning 
xususiy kapitali va qarz kapitali yigʻindisidan pul mablagʻlarini 

---

- 
222 - 
ayirish orqali aniqlanadi. Bunday yondashuv aksiyalar bozor 
qiymatini hisobga olgan holda korxona qiymatining tarkibiy 
elementlari nisbatan toʻliq kartinasini koʻrish imkonini beradi. 
Shubhasiz butun korxonani naqd pulga sotib olishda investor uning 
barcha majburiyatlarni oʻziga olishga yoki birdaniga toʻlashga majbur 
boʻladi. Korxona qiymatini aniqlashda pul mablagʻlari va ularning 
ekvivalentlarini chegirishdan maqsad korxonani xarid qilishda 
balansdagi pul mablagʻi oʻzgarmas qolishi bilan izohlanadi.
Umuman yuqorida keltirib oʻtilgan aksiyalarni baholash modella-
rining barchasi ham oʻziga xos afzalliklar va kamchiliklarga ega. 
Shunday ekan investitsion faoliyatni amalga oshirish uchun 
korxonalar aksiyalarini baholashda koʻrib chiqilgan modellar va 
koeffitsientlarning bir nechtasidan foydalanish va oʻrtachasini olish 
maqsadga muvofiq, deb oʻylaymiz.