O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiyotdagi ahamiyati va o’rni.

Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya bozorini avvalambor insoniyat jamiyatida pulning paydo bo’lishi va u bilan bog’liq bozor munosabatlarini amalga oshirila boshlashidan shakllanishini ko’rish mumkin. Asrlar davomida moliya bozori, uning mazmuni va unga oid tushunchalar shakllanib va uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson tsivilizatsiyasining moliya sohasidagi tajribasini boyishi, unda shaxslarning (yuridik va jismoniy) moliyaviy munosabatlari va qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari ortib, manfaatlari tobora o’sib, ularning xaq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta‘minlanib borishidadir.
Hozirda moliya bozori yuqori darajada tashkillashgan va uzluksiz rivojlanayotgan, borgan sari jahon miqyosida globallashib borayotgan alohida bir butun va o’z muhitiga ega munosabatlar va institutlar (qatnashchilar) majmuasi sifatida namoyon bo’luvchi murakkab tizim ekanligi aniq bo’lmoqda. Bunda moliya bozorlari na faqat milliy iqtisodiyot, balki global iqtisodiyot rivojini belgilamoqda. Uning mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha va qonuniyatlar asosida belgilanadi.
Moliya bozorini, umuman olganda, quyidagicha ta‘riflash mumkin: moliya bozori – bu monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent moliyaviy instrumentlar bilan bog’liq tashkillashgan iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan munosabatlarni maqsadli amalga oshiruvchi, iqtisodiyot subyektlari uchun zaruriy bozor sharoitlarini yaratib beruvchi majmua sifatida namoyon bo’luvchi tizim. Ushbu tizim mexanizmi iqtisodiyotning barcha subyektlari tomonidan ularni har birining alohida manfaatli maqsadlari doirasida harakatga keltiriladi.
Boshqa sohalardan farqli moliya bozori esa ushbu imkoniyatni beruvchi, uning uchun zaruriy shart-Sharoitlarni yaratuvchi muhit, alohida iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan, institutlari (qatnashchilari) va ularning moliyaviy instrumentlar bilan bog’liq munosabatlari majmuasi sifatida namoyon bo’luvchi tizimdir. Aynan shu va yuqorida aytilganlar bilan moliya bozori boshqa turdagi bozorlardan keskin farq qiladi.
Moliya bozori o’z ichiga quyidagi segmentlarni (hususiy bozorlarni) oladi:

• 
  pul-kredit (bank va boshqa kredit tashkilotlari Moliyaviylari) bozori;
  
• 
  qimmatli qog’ozlar (fond, Moliyaviylar) bozori;
  
• 
  valyuta va unga tenglashtirilgan avuarlar (qimmatbaho metallar, kamyob elementlar, san‘at asarlari va h.k.) bozori;
  
• 
  sug’urta va pensiya fondlari bozori, lotoreya o’yinlari instrumentlari.
  

Moliya bozori iqtisodiyotda qo’yidagilar mavjud bo’lgandagina samarali faoliyat ko’rsatishi mumkin:

• 
  effektiv (samarali) mulkchilik tizimi;
  
• 
  investitsiya uchun mo’ljallangan yetarli jamg’armalar (moliyaviy resurslar, mablag’lar) va iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan moliyaviy instrumentlar.
  
• 
  talab va taklifni obyektiv mutanosibligi;
  
• 
  moliya bozori infratuzilmasini samarali faoliyati;
  
• 
  bozor qonunlari, tamoyillari va qonunchiligini xukm surishi;
  
• 
  moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlilik va xavfsizlik, risklarni bashoratliligi.
  

Moliya bozorida moliyaviy resurslar jarg’armachilardan iste‘molchilarga tomon va aksincha yo’nalishda harakat qiladi. Bunda jamg’armalar investitsiyalarga transformatsiyalanadi (aylanadi).
Moliya bozorida resurslar harakati quyidagi omillarga bog’liq:

• 
  bozorning daromadlilik darajasi;
  
• 
  bozorni soliqqa tortish shart-Sharoitlari;
  
• 
  Moliyaviyni yo’qotish yoki nazarda tutilgan foydani ololmaslik riski;
  
• 
  bozorni samarali institutsional va funksional tashkillashgani;
  
• 
  bozorni samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi;
  
• 
  moliyaviy instrumentlarning real bazis bilan ta‘minlanganligi va shu asosda iqtisodiyot va moliya bozorini ekvivalentligi;
  
• 
  jamiyatning mentalitetiva tanlab olgan rivojlanish modeli;
  
• 
  makro va mikroiqtisodiy barqarorlik;
  
• 
  tashqi kuchlar va hodisalarning bozorga ta‘siri va boshqalar.
  

Ushbu omillar (tashqi va ichki fundamental omillar) moliya bozoridagi voqeliklar (jarayonlar, hodisalar) rivojini shakllantiradi.
Moliya bozorining hossalari quyidagilardan kelib chiqadi:

• 
  moliyaviy instrumentlar va ular bo’yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni ta‘minlovchi tashkillashgan murakkab infratuzilmaga (institutsional va funksional tuzilmaga) va faoliyat mexanizmiga ega dinamik tizim;
  
• 
  ochiqlik, teng imkoniyat, erkin raqobat, obyektiv bozor bahosi, risklilik, omillar va voqeliklarni (jarayonlarni) o’lchamliligi (tahlil qilinishi, baholanishi va prognozlanishi mumkinligi);
  
• 
  moliyaviy instrumentlarning monetizatsiyalashgan real bazis va sifat bilan ta‘minlanganligi, standartlashganligi va unifikatsiyalan-ganligi;
  
• 
  bozor va uning qatnashchilarini transparentliligi (informatsion shaffofligi);
  
• 
  moliyaviy instrumentlarning optimal hajmi va baholarini obyektiv talab va taklifdan kelib chiqqan holda shakllanishi;
  
• 
  moliyaviy instrumentlarning erkin muomalasi industriyasi uchun bozor infratuzilmasi bilan ta‘minlanganligi;
  
• 
  bozor qatnashchilarining biznes quvvati potensiali (sifat parametrlari darajasi miqdori bo’yicha);
  
• 
  bozorni tartiblashtirilganligi (muvofiqlashtirilishi va nazorat qilishishi darajasi bo’yicha).
  

Moliya bozorining muhim hossalariga quyidagilar kiradi: bozor geografiyasi kengligi va chegaralari, bozorning tashkiliy modeli parametr-lari, bozorni raqobatbardoshliligi va xavfsizligi darajasi, bozorning risklilik darajasi, bozorning jalbdorliligi, bozorning egiluvchan moslashuvchanligi daradasi, bozorni iqtisodiyotga ekvivalentlilik darajasi, bozorning funksiyalarini bajarishi darajasi, bozorni omillarga ta‘sir-chanligi darajasi. Sanab o’tilgan hossalar moliya bozori muhitining quvvat potensialini belgilaydi va rivojini shakllantiradi.