O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

48 

U.Pettining iqtisodiy ta’limoti. 

Uilyam Petti (1623-1687) - Angliya klassik sig’siy iqtisodining asoschisidir.

K.Marks so’zi bilan aytganda U.Petti «Sig’siy iqtisodning otasi... buyuk tadqiqotchi -
iqtisodchi». U.Petti har tomonlama yuksak bilimli odam bo’lgan. U Angliyaning
janubidagi Romsi shahrida xunarmand-matochi oilasida tug’ildi. O’n to’rt g’shida ota
kasbini egallashdan voz kechgan U.Petti uydan chiqib ketadi va kemada g’llanma
moryak (yunga) bo’lib xizmat qiladi. Oradan bir yil o’tgach taqdir taqozosi bilan
og’g’i sinib qolgan U.Petti Frantsiya hududidagi bir qirg’oqqa qoldirib ketiladi. Bu
notanish chet o’lkalarda lotin tilini bilganligi tufayli, u Kan kollejiga qabul qilindi va
tinglovchi sifatida moddiy jihatdan ta’minlandi. Kollej unga frantsuz va grek tillarini,
matematika, astronomiyani o’rganishga imkoniyat yaratib berdi. 1640 yili kollejni
bitirib, U.Petti Londonga qaytib keldi. Keyinchalik Oksford universitetida tibbig’t
sohasida taxsil oldi.

1650 yili 27 g’shida U.Petti fizika bo’yicha doktorlik darajasini oldi, Angliya

kollejlarining birida professor bo’lib ishladi.

U.Petti iqtisodiy muammolarga bag’ishlangan «Soliqlar va yig’imlar

to’g’risida traktat» (1662y), «Donishmandlarga so’z» (1665y), «Irlandiyaning sig’siy
anatomiyasi» (1672y), «Sig’siy arifmetika» (1683y) va boshqa asarlarni g’zdi.
U.Petti dastlab o’z asarlarida merkantilistlarning ijobiy savdo balansi g’oyasini va
sanoatni rag’batlantirish maqsadida davlatning iqtisodig’tga faol aralashuvini qo’llab
quvvatladi. U iqtisodiyotni o’rganishda yangi usulni qo’lladi, ko’rinib turgan
voqealarni sharxlashdan ularning mohiyatini tahlil etishga o’tdi. Uning tadqiqot
predmeti sifatida ishlab chiqarish muammolarini tahlil etishga ahamiyat berdi. Uning
fikricha, boylikni vujudga kelishi va ko’payishi ishlab chiqarish faqat moddiy
ne’matlar yaratish sohasida ro’y beradi – bu savdo kapitalini ishtiroksiz vujudga
keladi.

U.Pettining izlanish tadqiqot usulida empirizm elementlari bo’lishiga

qaramasdan (bu masalan, er bahosini talqin etishda ko’rinadi), davlatning iqtisodiy
faoliyatga aralashuvini qisman qo’llaydi. (mamlakatdagi savdogarlar sonini
qisqartirishni talab etadi), u asosan erkin iqtisodiyot tamoyillarini qo’llaydi va
merkantilistlardan farqli ravishda pul muomalasi hamda savdoni erkinlashtirish
tarafdori bo’lgan. Ammo U.Petti asta-sekin tadqiqot ob’ektini o’zgartirdi va asosiy
e’tiborni savdo muammosidan ishlab chiqarish muammosiga qaratdi. Uning qayd
qilishicha, boylik ishlab chiqarishda yaratiladi, muomala sohasida esa u faqat
taqsimlanadi.