O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
8.3. Boshqaruv va moliyaviy hisoblarining schyotlarida xo‘jalik 
muomalalarini qayd qilish 
Hozirgi davrda xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatidagi sodir bo‘lgan 
muomalalarni kompyuterlashtirish muhim ahamiyatga ega, chunki ushbu voqealarni 
tezkor jamlash, ishlov berish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularning 
natijalarini baholash muhim ahamiyatga ega.
Хo‘jalik yurituvchi subyektlarda xarajatlarni tegishli moddalar, ishlab chiqarish 
bo‘linmalari, mas‘uliyat markazlari bo‘yicha guruhlashtirishning zaruriyati va 
umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini (reklama, sotish, ma‘muriy) tegishli belgilariga 
mutanosib ravishda taqsimlash zarurligidan kelib chiqqan holda ularning maxsus 
belgilariga qarab analitik hisobini yuritishni taqozo qiladi. Ushbu dasturlarni hozirda 
qo‘llanilayotgan yangi schyotlarning rejasiga moslashtirish lozim, chunki ushbu 
schyotlar bosh, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarga bo‘linmagan holda ularning 
analitik xususiyati to‘liq yoritilgan. Ushbu jarayonda qo‘llaniladigan schyotlar 
quyidagicha tavsiflanadi: 

mahsulotlarni sotish muomalalari boshqaruv hisobida 2810/1 va 9110/1 
schyotlarida, moliyaviy hisobda 2810 va 9110-schyotlarda yuritiladi; 

hisoblash texnikalarini qabul qilish va sotishga jo‘natish muomalalari esa 
boshqaruv hisobida 2910/1 va moliyaviy hisobda 2910-schyotda yuritiladi; 

---

166 

muomala sarflarining hisobi esa boshqaruv hisobida 9410/1 va moliyaviy 
hisobda 9410-schyotda qayd qilib boriladi. 
Boshqaruv va moliyaviy hisoblarida ham mahsulotlarni sotish schyoti- 9110 
umumlashtirilgan holda va muomala sarflari (9410 schyotlarda) tegishli turlari 
bo‘yicha (9419-9419) ayrim olgan schyotlarda qayd qilib boriladi. 
Ushbu tizim tannarxning analitik hisobini moliyaviy hisobda to‘liq tannarx 
usulida va boshqaruv hisobida "direkt-kosting" usulida yuritish imkoniyatini yaratadi. 
Ushbu sharoitda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxini har xil 
usullar yordamida hisoblab chiqish va ushbu ma‘lumotlarni hisobotning turli 
shakllariga o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Keltirilgan analitik hisobni yuritish uchun ushbu tuzilgan dasturda quyidagi 
imkoniyatlardan foydalaniladi: 

xo‘jalik muomalalarini qayd qilish vaqtida analitik schyotlarni aniqlash; 

kirim qoldiqlarini kirtish; 

namunaviy hisobot hujjatlarini tayyorlash; 

analitik schyotlardan foydalangan holda boshqaruv ma‘lumotlariga maxsus 
ishlov berish va rahbariyatga taqdim qilish. 
Kompaniyalarda foydalanilgan kompyuter dasturlarining imkoniyatlaridan biri 
har xil muddatlarga subyektning budjetini ishlab chiqishdir. Ushbu maqsad uchun 
"Moliyaviy rejalar" turkumidagi dastur qo‘llaniladi. Ushbu dasturning afzalligi 
quyidagilardir: 

kelgusidagi daromad va sarflarni hohlagan muddatga rejalashtiradi; 

ushbu daromad va sarflarni subyektning budjeti bilan birlashtiradi; 

to‘lovlarning ustidan nazorat o‘rnatadi; 

smetalardan foydalanishni tahlil qiladi; 

subyektning moliyaviy faoliyatini muqobillashtiradi. 
Rejalashtirish talab qilingan vaqt oralig‘i bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Subyektning budjeti esa bir marta bo‘ladigan va takrorlanib turadigan muomalalarga 
asosan tuziladi. Chunki har bir muomalaning natijasi resurslarning harakatiga - ТMZ 
harakati, pul mablag‘larining va asosiy vositalarning harakatiga olib keladi. 
Тakrorlanadigan muomalalar bo‘yicha harakat davri va takrorlanish davri 
topiladi. Akat davri ushbu muomalalarning harakatining boshlanish va tugash vaqtini 
belgilaydi. Misol, yil davomida ijara to‘lovlarini to‘lash- 01.01-31.12 va hokazo. 
Zaruriyat tug‘ilganda harakat davrining oxirini aniqlash shart emas, chunki ayrim 
hollarda ushbu muomalalarni harakat davrining oxiri bo‘lmaydi.
Тakrorlanish davri ayrim muomalalarning takrorlanib turishini shakllantirish 
imkoniyatini yaratadi. Ushbu takrorlanish uchun bir necha kun, hafta, dekada, oy 
yoki yil tanlab olinishi mumkin. Ushbu takrorlanadigan muomalalarni rejalashtirish 
topshirilgan sana yoki kunlar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. 
Bir tuzilgan moliyaviy reja uchun ushbu dastur takrorlanadigan muomalalarning 
ayrim ro‘yxatini tuzadi. Ushbu muomalalarni moliyaviy rejaga kiritgandan keyin 
komputer o‘z-o‘zidan ularni rejaning sanalariga moslashtirib bir marta sodir 
bo‘ladigan muomalalarga aylantiradi. Oldindan olingan ma‘lumotlarga asosan dastur 
kelgusi davrlar uchun rejalarni tuzish imkoniyatiga ega, keyinchalik ushbu davr 

---

167 
kichik davrlarga bo‘linib reja ko‘rsatkichlariga ushbu sharoitdan kelib chiqqan holda 
o‘zgartirishlar kiritiladi. 
Mazkur dastur ilgari yig‘ilgan yillik va choraklik ma‘lumotlarga asosan kelgusi 
yillar uchun uzoqni ko‘zlagan rejalarni tuzishga imkoniyat yaratadi. Keyinchalik esa 
zarurat tug‘ilganda ilgari tuzilgan moliyaviy rejalashtirishga qaytiladi va ushbu rejani 
tuzgan davrdan keyingi sodir bo‘lgan voqealarning natijalariga asosan unga aniqliklar 
kiritiladi.
Moliyaviy rejaga kiritilgan muomalalarga asosan to‘lov hujjatlari tayyorlanadi. 
Ushbu muomalalarning sodir bo‘lganligiga qarab (to‘lov hujjatlariga ishlov 
bergandan keyin) dastur pul mablag‘larining kirimi va chiqimini to‘lov hujjatlarining 
sanasiga muvofiq shu ma‘lumotlarni moliyaviy rejaga kiritib boradi. Buxgalteriya 
hisobining ma‘lumotlariga asosan dastur avtomat tarzida rejadagi va haqiqiy kirim 
qoldig‘ini rejalashtirilgan davrning boshi va oxiriga shakllantiradi, boshlang‘ich va 
oxirgi sanaga pul mablag‘larining kirimi, chiqimi va ishlov berilgan to‘lov 
hujjatlarining ma‘lumotlariga asoslanib pul mablag‘larining ushbu davr ichidagi 
umumiy kirimi va umumiy chiqimini jamlab beradi. 
Bu axborotlarga asoslangan holda rejalashtirish davrining boshlang‘ich va oxirgi 
sanasini o‘zgartirib: 

o‘rnatilgan davrda to‘lovlarning amalga oshishi ustidan nazorat o‘rnatiladi; 

aniq bitta buxgalteriya schyoti bo‘yicha moliyaviy rejaning bajarilishi tezkorlik 
bilan tahlil qilinadi; 

zarurat tug‘ilsa joriy davrdagi muomalalarning rejasiga o‘zgartirishlar 
kiritiladi. 
Ushbu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektning 
faoliyati rejalashtirilgan vaqt mobaynida muqobillashtirib boriladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kompaniyalarning faoliyatini hisobga olish 
jarayonida ikki hisob-boshqaruv va moliyaviy hisob yuritiladi. Boshqaruv hisobida 
soliqlar xarajatlar schyotida ushbu summani budjetga to‘lagan daqiqasidan boshlab 
hisobga olinadi. Bundan tashqari xarajatlarni hisobga olish, sotish sarflarini hisobga 
olishning analitik hisobi faqat buxgalteriya hisobida yuritiladi. 
Moliyaviy hisobda ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini hisoblash 
jarayonida ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda faqatgina 
Nizomga asosan ishlab chiqarish va sotishga ta‘lluqli xarajatlargina qayd qilinadi. 
Boshqa xarajatlar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri 9910-"Daromad va sarflarning jamlanmasi" 
schyotiga olib boriladi. 
Boshqaruv hisobida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)ning tannarxi 
subyektda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan hisob siyosatida ko‘rsatilgan usulga 
muvofiq hisoblab chiqiladi. 
Moliyaviy hisobda qo‘llaniladigan hamma schyotlar balans schyotlari deyiladi, 
ya‘ni ushbu schyotlardagi boshlang‘ich va oxirgi qoldiq summalari shu davrga 
tuzilgan balansning ayrim olgan moddalarida aks ettiradi. Ayrim hollarda 
faoliyatning natijasini tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini osonlashtirish uchun 
muomalalarning qiymatini o‘zgarmaydigan valutada aks ettirish maqsadga 
muvofiqdir. 

---

168 
Avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobining dasturida moliyaviy va boshqaruv 
hisobini birga yuritish maqsadida boshqaruv hisobining schyotlari tranzit schyotlar 
sifatida berilgan chunki ularning asosiy qismida hisobot davrining oxirida qoldiq 
qolmaydi. Misol, 9310, 9410, 9420, 9430, 9440, 9500-9900-schyotlar bo‘lib 
amaliyotda va 21-BХMSga asosan ushbu schyotlar tranzit schyotlar deb yuritiladi. 
Тovar-moddiy zaxiralarni (ТMZ) hisobga olish. ТMZ xaqiqiy tannarx bo‘yicha 
hisobga olib boriladi. Хom-ashyo va materiallar ishlab chiqarishga sarf 
qilinayotganda o‘rtacha hisoblangan haqiqiy tannarxda aks ettiriladi. Ushbu haqiqiy 
o‘rtacha tannarxi oy boshidagi qoldiq ТMZ qiymatiga oy davomida qabul qilingan 
ТMZ qiymati qo‘shilib hosil bo‘lgan summani ushbu ТMZ miqdoriga bo‘lish usuli 
bilan hisoblab chiqiladi. 
Хarajatlarni hisobga olish. Boshqaruv hisobida 2010-"Asosiy ishlab chiqarish" 
schyoti tegishli tasdiqlangan xarajat moddalaridan tashqari ishlab chiqarish bilan 
bog‘liq boshqa xarajatlarni ham hisobga olish uchun kengaytirilgan. Ishlab chiqarish 
xarajatlari, ishlab chiqarishning ustama xarajatlari tegishli schyotlarda (xom-ashyo va 
materiallarning sarfi, komplektlashtiruvchi detallarning qiymati mehnat haqi sarflari, 
kommunal xizmatlari uchun to‘lovlar, soliqlar va boshqa sarflar) hisobga olinadi. 
Ushbu tartib "direkt-kosting" tizimini qo‘llash uchun xarajatlarni o‘zgaruvchan va 
o‘zgarmas-doimiy xarajatlarga ajratish imkoniyatini yaratadi. 
Ishlab chiqarish ustama-doimiy xarajatlar tegishli ayrim olgan schyotlarda 
hisobga olib boriladi va hisobot davrining oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotning 
tannarxini aniqlash uchun tasdiqlangan usulga muvofiq taqsimlanadi va ularning 
tannarxiga qo‘shiladi. Ushbu tartib: 
- ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va foydaning hajmi o‘rtasidagi o‘zaro 
bog‘liqliklarni o‘rganishga imkon yaratadi; 
- ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan tannarxning o‘zgarishi yoki ayrim 
xarajatlarning o‘zgarishini bashorat qilishga yordam beradi; 
- baho va hajmni muqobillashtiradigan variant va kombinatsiyalarni topishga 
imkon yaratadi; 
- samarali baho siyosatini subyektning faoliyatiga tadbiq etishga yordam beradi. 
Mas‘uliyat markazlari rahbarlarining faoliyati ustidan nazorat qilish uchun 
xarajatlarning sarfini hisobga olishning me‘yorlashtirilgan usulini tadbiq qiladilar. 
Buning uchun zaruriyat tug‘ilganda ayrim schyot ochilib (misol, 3510-"Тayyor 
mahsulotlarni olish") unda ushbu xarajatlar tasdiqlangan me‘yorlar asosida 
mahsulotlarning tannarxi hisoblanadi. Ushbu schyotning debet tomonida haqiqatda 
sarflangan xarajatlar hisobga olib borilsa, kredit tomonidan esa ishlab chiqarilgan 
tayyor mahsulot (ish, xizmat)ning me‘yoriy tannarxi ko‘rsatiladi. Ushbu schyotning 
ma‘lumotlariga asosan tegishli hisobot davri ichida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, 
xizmat)lar bo‘yicha haqiqiy sarflar bilan ularning me‘yoriy tannarxi orasidagi farqni 
aniqlash imkoniyatini yaratadi. Aniqlangan farq summalari (ijobiy yoki salbiy) 
tegishli 9110-"Sotilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi" schyotiga o‘tkaziladi. Ushbu 
schyotda (3510) hisobot davrining ohirida qoldiq bo‘lmaydi va u yopiladi. Agarda 
me‘yoriy tannarx haqiqiy tannarxdan ortiq bo‘lsa bu ijobiy holat deb hisoblanadi. 
Mabodo me‘yoriy tannarxdan haqiqiy tannarx ortiq bo‘lsa uning sabablari analitik 
schyotlarning ma‘lumotlariga asosan har tomonlama va chuqur tahlil qilinadi, 

---

169 
sabablari aniqlanadi va baholanadi. Natijada ushbu farqning sodir bo‘lish sabablari, 
mas‘ullari aniqlanib tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqiladi, chunki xo‘jalik 
yurituvchi subyekt mas‘uliyat markazlariga bo‘lingan holda hisob yuritadi.
Тayyor mahsulotlarni sotish. Mahsulotlarni sotish jarayoni ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarning majmuasidan tashkil topgan. Mahsulotlarni sotish iste‘molchi va 
buyurtmachilar bilan ilgari tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Ushbu 
mahsulot (ish, xizmat)larni sotish muomalalarini moliyaviy va boshqaruv hisobining 
schyotlarida qayd qilishdan asosiy maqsad tegishli mahsulotlarni sotish bo‘yicha 
moliyaviy natijalarni aniqlashdir. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishni hisobga 
olishning ikkita usuli mavjud: 

sotilgan mahsulotning qiymatini to‘lash sanasidan (kassa usuli) ularni sotilgan 
deb tan olish va tegishli schyotlarda qayd qilish; 

tayyor mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga jo‘natish yoki to‘lov 
hujjatlarini bankka topshirgan sanadan sotilgan deb tan olish va tegishli schyotlarda 
qayd qilish (hisoblash usuli). 
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar ichki bozorlarga o‘zlarining ishlab chiqargan mahsulotini sotayoganda
hisobga olishning ikkinchi usulini qo‘llaydilar: 
Debet 9110-"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" 
Kredit 2810-"Ombordagi tayyor mahsulotlar" va bir vaqtda 
Debet 4010-"Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" 
Kredit 9010-"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar" 
Тayyor mahsulotlarni sotish muomalalari ikkita schyotda qayd qilib boriladi 
9110-schyotning debetida sotilgan mahsulotning tannarxi (xarajat) va 9010 
schyotning kreditida ushbu mahsulotning shartnomada ko‘rsatilgan bahosi 
(daromad). Ushbu tartib tannarx (xarajat) bilan kelishilgan baho (daromad)ni 
taqqoslash va ushbu jarayon bo‘yicha foyda yoki zararni aniqlashga yordam beradi: 
Debet 9910 -"Daromad va xarajatlarning jamg‘armasi", 
Kredit 9110 -"Sotilgan mahsulotlarning tannarxi" schyoti. 
Debet 9010 -"Mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar", 
Kredit 9910-"Daromad va xarajatlarning jamg‘armasi" schyoti 
Agarda hisobot davrining ohirida foyda olinsa: 
Debet 9910 > kredit 9910, ya‘ni 9910 schyotning debetidagi summa kreditidagi 
umumiy summadan ko‘p bo‘ladi. 
Agarda ushbu jarayon bo‘yicha zarar ko‘rilsa: 
Debet 9910 < kredit 9910, ya‘ni 9910 schyotning debet tomonidagi summa 
kredit tomonidagi summadan kam bo‘ladi. 
Boshqaruv hisobining maqsadi va vazifasi ichki foydalanuvchilarni xo‘jalik 
faoliyati bo‘yicha zarur bo‘lgan axborotlar bilan ta‘minlashdir.