O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

8.5. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulotning tannarxini 
kalkulatsiya qilishning buyurtmali usuli 
Bizga ma‘lumki, har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘zining faoliyatidan kelib 
chiqqan holda hisob siyosatini ishlab chiqadi va unda xarajatlarni hisobga olish va 
mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish usulini belgilaydi. Demak, yuqorida yoritilgan 
usullarning qaysi birini qo‘llash uning texnologik jarayoni, mahsulotining turlari, 
tarmoq xususiyati va tashkiliy tarkibiga bog‘liq. 
Хarajatlarni hisobga olish mahsulot yoki buyurtmaning tannarxini kalkulatsiya 
qilishning buyurtmali usuli asosan ishlab chiqarish texnologiyasi uchun sarflangan 
xom-ashyo va materiallar, mehnat sarflari va boshqa umumiy ishlab chiqarilgan 
mahsulot, bajarilgan ish yoki ko‘rsatilgan xizmatning turiga olib borish imkoniyati 
bo‘lgan ishlab chiqarishda yoki subyektlarda qo‘llaniladi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat)ning 
tannarxini kalkulatsiya qilishning buyurtma usulini joriy qilish uchun tegishli shart-
sharoitlar mavjud bo‘lishi kerak. Ushbu usulni joriy qilishning asosiy sharti bu 
tegishli buyurtmaga asosan yoki bitta ayrim olingan mahsulotni yoki ushbu 
mahsulotlarning guruhini ajratish imkoniyatini yaratish va ishlab chiqarilgan har bir 
mahsulot yoki bajarilgan ishning o‘rtacha emas, balki yakka holdagi tannarxi 
to‘g‘risida ma‘lumotlarni olish sharoitini tug‘dirishdir. Ushbu hisob va kalkulatsiya 
tizimining usuli qo‘llaniladigan ishlab chiqarish turlariga asosan qurilish obyektlari, 
samolyot-kemasozlik, qog‘oz, mebel sanoati, ilmiy-izlanish, konstruktorlik va 
ta‘mirlash ishlari, auditorlik, konsalting xizmatlari va shunga o‘xshash yakka 
buyurtma yoki kichik guruhlardagi tovarlarni ishlab chiqarish jarayonlari kiradi. 
Buyurtmalar bo‘yicha xarajatlarni umumlashtirilgan hisobi bir necha variantlar 
bo‘yicha quyidagilar yordamida tashkil etiladi: nazorat schyotlari; alohida hisoblash 
va shartnoma bo‘yicha tannarx kalkulatsiyasi. 
Nazorat schyotlari- bu xarajatlar va ular bilan korrespondensiyada bo‘ladigan 
schyotlarni moliyaviy hisobning odatdagi tartibida ochilishini ko‘zda tutuvchi 
schyotlar tizimi hisoblanadi. Хarajatlarning analitik schyotlari xarajatlar to‘plami 
kartochkalarida ko‘rsatilgan- ularda to‘g‘ri xarajatlar umumlashtiriladi. Egri 
xarajatlarni esa taqsimlash hisoblari bo‘yicha hisobot davri tugagandan so‘ng 
kiritiladigan "buyurtmalar kartochkalari"da hisobga olib boriladi. Kartochka 
buyurtmada ko‘rsatilgan hamma ishlar bajarilgandan so‘ng yopiladi. Hamma 
buxgalterlik yozuvlar qaydnomalarga qayd qilinadi, natijalar bosh kitob schyotlariga 
o‘tkaziladi. 
Alohida hisoblash- bu boshqaruv va moliyaviy hisobda schyotlarni alohida 
ochishni ko‘zlovchi hisob tizimi bo‘lib, bu holda xarajatlar schyotlariga moliyaviy 
muomalalar haqida yozuvlar qilinmaydi. Bu variant yozuvlarni hisobning ikki turida 
takrorlashni ko‘zda tutadi.
Shartnoma bo‘yicha tannarx kalkulatsiyasi- ishlab chiqarilishi uzoq siklli 
bo‘lgan yirik buyumlarni hisobga olish va kalkulatsiya qilish tizimi hisoblanadi. 
Ishlab chiqaruvchiga qilingan ishlar uchun bosqichlar bo‘yicha oraliq to‘lovlar 
shartnomada ko‘zda tutilgan to‘lovlar summasi buyurtmachi dalolatnoma bilan 
tasdiqlangan realizatsiya qilingan ishlar qiymati bilan aniqlanadi. Тo‘lovlarning kelib 

---

173 
tushishiga qarab mazkur davr uchun foyda hisoblash uchun realizatsiya qilingan 
mahsulot tannarxiga kiritilishi kerak bo‘lgan xarajatlar aniqlanadi. Shu yerda vaqti 
o‘tmagan xarajatlarning miqdori, ya‘ni tugallanmagan va buyurtmachiga 
topshirilmagan ishlarning tannarxi aniqlanadi. 
Shartnoma bo‘yicha kalkulatsiya tizimi qo‘llanilganda bu tizim uchun 
o‘rnatilgan prinsiplarga rioya qilish tavsiya etiladi, ya‘ni: 

shartnoma bajarilishining erta davrlarida foydani hisoblamaslik- bu daromad 
va xarajatlarni baholashning past ishonchliligi; 

ziyrak bo‘lish- hisobot davrida aniqlangan zararlar shu davrda realizatsiya 
qilingan ishlarning tannarxiga kiritilishi kerak. agar zararlar kutiladigan bo‘lsa, unda 
ularning summasi realizatsiya qilingan mahsulotning tannarxiga zararlar ehtimoli 
aniqlangandan so‘ng kiritiladi. Masalan, ta‘til summalarini to‘lash bilan bog‘liq 
ishchilar ta‘tili va qo‘shimchalarni to‘lash uchun zaxira yaratiladi. 

35-85% atrofida bajarilgan shartnomaga ketgan anchagina xarajatlarga ziyrak 
bo‘lish kerak. Hisobot sanasiga bo‘lgan foyda quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
Foyda 
= 
Ko‘zda 
tutilgan 
foydaning 2/3 qismi 
x 
Buyurtmachidan olingan summalar
Тopshirilgan ishlarning qiymati 
Ko‘zda 
tutilgan 
foyda 
= Тopshirilgan 
ishlarning 
qiymati 
- 
Тopshirilgan 
ishlarning 
tannarxi 
- Ko‘zda 
tutilmagan 
xarajatlarning zaxirasi 
Misol. «Zenit» korxonasi buyurtmalar bo‘yicha chang yutkich va kir yuvish 
mashinasi ishlab chiqaradi. Buyurtmachilar tomonidan korxonaga 6ta chang yutkich 
va 8ta kir yuvish mashinasiga buyurtma bеrilgan. Buyurtmalar bajarib bo‘lingan. Bir 
dona buyurtmaning haqiqiy tannarxini aniqlash zarur. 
Buyurtmalar to‘g‘risida quyidagi ma'lumotlar mavjud: 
1) Moddiy xarajatlar amalga oshirildi: 
chang yutkich uchun - 288000 so‘m; 
kir yuvish mashinasi uchun - 768000 so‘m. 
2) Xodimlarga mеhnat haqi to‘landi: 
chang yutkich uchun - 153600 so‘m; 
kir yuvish mashinasi uchun - 409600 so‘m. 
3) Buyurtmalar b‘oyicha umumishlab chiqarish xarajatlari hisoblandi.
chang yutkich uchun - 38400 so‘m; 
kir yuvish mashinasi uchun - 102400 so‘m. 
Ishlab chiqarish jarayoniga sarflangan jami xarajatlar: 
chang yutkich uchun – 288000+153600+38400=480000 so‘m; 
kir yuvish mashinasi uchun – 768000+409600+102400=1280000 s‘om. 
Ushbu ma'lumotlar b‘oyicha bir dona buyurtmaning tannarxi quyidagicha 
bo‘ladi: 
chang yutkich uchun - 480000 / 6 = 80000 so‘m; 
kir yuvish mashinasi uchun – 1280000 / 8 = 160000 so‘m. 
Shunday qilib, tannarxni buyurtma bo‘yicha hisoblash va kalkulatsiya qilish 
tizimi quyidagicha tavsiflanadi: 

---

174 
- sarflar haqidagi ma‘lumotlar mahsulotning turlariga yoki tayyor mahsulotning 
alohida seriyalariga o‘tkazish bilan; 
- xarajatlar hajmining oraliq vaqtda emas har bir tugallangan guruh (partiya) 
bo‘yicha o‘zgarishi bilan; 
- bosh kitobda debet qoldig‘ida tugallanmagan ishlab chiqarishning hajmi 
ko‘rsatiladigan "Asosiy ishlab chiqarish" schyotini yuritish bilan.