O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

5. 4. Beton tarkibini tajribada tekshirish 
 
Beton tarkibini tajribada tekshirish uchun namuna sifatida beton qorishmasi 
tayyorlanadi va uning harakatchanligi aniqlanadi Ishlatiladigan beton va mahalliy 
to’ldiruvchilarning o’ziga hosligi bois konusning cho’kishi yoki beton 
qorishmasining bikirligi belgilangandan farq qilishi mumkin. Misol uchun 5. 1-
misolda konusning cho’kishi 0 ga teng bo’ldi deb olaylik. Ya’ni beton qorishmasi 
etarli darajada harakatchan bo’lmadi. Harakatchanlikni oshirish uchun suv sarfi 
tahminan 5–10 foizga oshiriladi. Bir vaqtning o’zida, suv sement nisbati 
o’zgarmasligi uchun, 5-10 foiz sement qo’shiladi. Beton qorishmasi yana bir 
marta aralashtiriladi, konusning cho’kishi o’lchanadi va bunday o’rganish kerakli 
qiymatlar olingunga qadar davom еttiriladi.
Agar 
birinchi 
tekshirishda 
beton 
qorishmasining 
harakatchanligi 
belgilangandan ko’ra ko’proq bo’lsa masalan, 4-5 sm o’rniga OK =8sm bir oz qum 
va shag’al qo’shiladi 5-10 foiz. Shundan so’ng beton tarkibini o’zgartiriladi, sababi 
beton qorishmasining oldingi hajmi oshgan bo’ladi. Buning uchun berilgan 
zichlash usuli va ishlab chiqarish sharoitida beton qorishmasining amaldagi 

---

84 
zichligi aniqlanadi. Sinash quyidagi usulda amalga oshiriladi: bo’sh qolip tortib 
ko’riladi, uning ichki o’lchami tekshiriladi, qorishma bilan to’ldiriladi, 
joylashtiriladi va yana tortib ko’riladi.
Joylashtirilgan beton qorishmasining zichligi, kg/l da quyidagi formula bilan 
hisoblanadi: 

b. sm
=/G
2
-G
1
/V
f
,
bu erda, G
1
va G
2
- - bo’sh qolip va beton solingan qolipning og’irligi, kg V
f
-
qolipning ichki hajmi, l.
Beton qorishmasining olingan qiymatlari hisoblanganlari bilan mos kelishi 
kerak /ruxsat еtilgan og’ish darajasi ±2%/. Shundan so’ng tekshirish uchun 
tayyorlangan beton qorishmasining amaldagi hajmi aniqlanadi: 
V
F
=

G/
ф

bu erda 

G - namuna uchun tayyorgan qorishmaga ishlatilgan materiallar 
massasining yig’indisi, kg.
ф

- zichlashtirilgan beton qorishmasining amaldagi 
zichligi, kg/l.
Olingan beton qorishmasining hajmi va tekshirish uchun qorilgan betonga 
sarflangan materiallar miqdorini bilgan holda 1m
3
betonga haqiqatda sarflanadigan 
materiallar miqdori aniqlanadi.
Tekshirish uchun tayyorlanadigan qorishmaning hajmi talab еtiladigan 
namunalar miqdoriga bog’liq bo’ladi. Agar beton markasini aniqlash uchun 
uchtadan anmuna tayyorlansa, quyidagi minimal qorishma hajmi tayyorlanadi 
Namuna qirrasining o’lchami, sm 10 15 20 30 
Tekshiriladigan qorishma hajmi, l 6 12 25 85 
5. 1-misol shartlari uchun namunalarning nazorat o’lchami 15x15x15 sm 
/shag’alda 3 D
pr
dan ko’proq/ bo’ladi va demak, qorishma hajmi 12 l ni tashkil 
еtadi. Bitta qorishmaga ishlatiladigan materiallar hajmi quyidagicha bo’ladi: 
Sement 3, 96 kg /330x0, 012/ 
qum 7, 2 kg /600x0, 012/ 
Shag’al 15, 25kg /1770x0, 012/ 
suv 2, 14 l /178x0, 012/ 

---

85 
Turli o’lchamli tosh ishlatilganda har bir o’lcham sarfini ular o’rtasidagi 
optimal nisbatdan kelib chiqqan holda belgilash kerak. Agar kerakli 
harakatchanlikka еrishish uchun sement va suv 10 foiz oshirilgan bo’lsa 
qorishmaga ishlatilgan materiallarning yakuniy sarfi quyidagicha bo’ladi: 
Sement 4, 36 kg 3, 96+0, 4 
qum 7, 2 kg 
Shag’al 15, 25 kg 
suv 2, 35 l 2, 14+0, 21 
Ja’mi: 29, 16 kg
Agar beton qorishmasining haqiqiy jipsligi 2350 kg/m
3
bo’lsa qorishmaning 
hajmi V
f
=29, 16/2, 35=12, 4 l bo’ladi 
1 m
3
beton uchun materiallar sarfi quyidagiga teng bo’ladi: s=4, 36:0, 
0124=350 kg. V=190 l; P=580 kg. Sh=1230 kg.
To’g’rilangan beton qorishmasidan namunalar tayyorlanadi va sinab ko’riladi.
Har bir sinash muddatiga kamida uchta namuna tayyorlanadi. Namunalar 
echiladigan cho’yan yoki po’lat qoliplarda shaklga solinadi. Ularning o’lchami 
aniq bo’lishiga еrishish kerak va qirralari bo’yicha og’ish ±1 foizdan oshmasiligi 
kerak. Qirralar burchagi 90±2° tashkil еtadi. Namunalarni joylash va zichlash 
usuli ishlab chiqarishda qabul qilingani bilan bir hil bo’lishi lozim. Beton 
qorishmasini qolipga joylash 30 minut davomida amalga oshirilishi kerak.
Beton qorishmasi vibratsiya usuli bilan zichlashtirilganda qolipga beton 
ko’proq solinadi va shundan so’ng u laboratoriya maydonchasida vibratsiya 
qilinadi /tebranish chastotasi 50 Gts, vibratorni tebranish amplitudasi 0, 5 mm/.
Laboratoriya vibromaydonchasini yuzali vibrator bilan almashtirish mumkin.
Vibratsiya davomiyligi t bikirlik qiymatlariga mutanosib ravishda belgilanishi 
kerak, ya’ni t=1, 5+2J, biroq J +30 s dan kam bo’lmasligi lozim.
Namunalar ikki sutka davomida hona harorati 16-20°S bo’lgan sharoitda, 
qolipda saqlanadi. So’ng ular qolipdan chiqarilib, marka qo’yiladi va sinalgunga 
qadar namlik darajasi 100% bo’lgan maxsus kameralarda yoki bo’lmasa doim 

---

86 
namlab turiladigan qum, yog’och qipig’ida saqlanadi. Sinashdan oldin namunlar 
yaxshilab tekshiriladi, qirralari o’lchanadi /aniqligi 1 mm gacha bo’lishi kerak.
Mustahkamligi sinab ko’rilganda namunalar pastki tutib turuvchi plitaga yon 
qirrasi bilan qo’yiladi. Beton siqilgan vaqtda uning mustahkamlik chegarasi 0, 1 
MPa 
gacha hisoblanadi bu qiymat sinovning o’rtacha arifmetik natijasi deb olinadi, 
biroq namunalar o’rtasidagi farq еng yaqin qiymatdan 20 foizdan ortiq bo’lmasligi 
kerak. Bu farq 20 foizdan ortganda hisoblash еng katta ikki natija bo’yicha amalga 
oshiriladi.
Agar betonning haqiqiy mustahkamligi, siqish vaqtida belgilanganidan ±15% 
farq qilsa beton tarkibini to’g’rilash lozim bo’ladi, ya’ni, mustahkamlikni oshirish 
uchun sement sarfi TS/S oshirilishi kerak, mustahkamlikni kamaytirish uchun еsa 
uning miqdori kamaytiriladi.