O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sbia-85 guruh talabasi G’aniyev Davronbek Toxirovichning Falsafa fanidan Mustaqil ishi Toshkent-2023 Mavzu

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

SBIA-85 guruh talabasi
G’aniyev Davronbek Toxirovichning
Falsafa fanidan
Mustaqil ishi



Toshkent-2023

Mavzu: Dialektika va sinergetika: o‘zaro aloqadorligi va farqi

Reja:
1. Dialektika tushunchasi
2. Dialektika va sinergetika o‘zaro tahlili
3. Dialektika va sinergetika aloqadorligi va farqi


Dialektika- borliqning vujudga kelishi, uning taraqqiyoti haqidagi falsafiy taʼlimot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi. "D" tushunchasi falsafa tarixida dastlab hozirgi maʼnosidan boshqacha tushunilgan. Yunon falsafasida D. muxolifning muhokamasidagi ziddiyatlarni ochib tashlash, munozara orqali xaqiqatni topish sanʼatini anglatgan. Keyinchalik bu usul tabiat hodisalariga tatbiq etila boshlagan, bilish uslubiga aylangan. Dialektik tafakkur voqelikni bilish jarayoni sifatida inson, jamiyat bilan bogʻliklikda paydo boʻlgan. Voqelikni bilish va uni inson manfaatlari yoʻlida oʻzgartirishning dialektik us-lubini anglashga intilish qadim zamonlarga borib taqaladi. Bu intilish dastlab Sharqda paydo boʻlib, antik davrda oʻz takomiliga yetgan. Falsafa tarixida D. turlicha talqin qilingan. "D" soʻzi ilk bor Sokrat (Suqrot) tomonidan qoʻllanilgan. U D.ni bir-biriga zid, qaramaqarshi fikrlar toʻqnashu-vi orqali haqiqatni topish sanʼati deb bilgan. Geraklit ijodida D. oʻzining antik davrdagi eng yorqin koʻrinishiga ega boʻldi. Geraklit fikricha, D.— muttasil harakatdagi olam ichki jihatdan ziddiyatli va u doimiy vujudga kelish, rivojlanish hamda tanazzulga yuz tutish — qaramaqarshiliklar birligidan iborat. Mazkur davrda Geraklit va b. yunon faylasuflari taʼlimotlari negizida sofistlarning salbiy tusdagi D.si vujudga keladi. Sofistlar haqiqatni borliq D.sidan emas, bahslar olami, ruhiyatidan axtarib, ziddiyatli inson tafakkurini harakatga keltirdilar, oxir-oqibatda bilish faqat nisbiy, gumoniy, taxminan ekanligini eʼtirof etishgacha borib yetdilar. Oʻrta asrlardan 18-asrgacha D. oddiy (maktabda oʻqitiladigan) mantiq ilmi sifatida tushunib kelindi. Platon D.ni narsalarning ideal mohiyatini bilish maqsadida tushunchalarni boʻlak-boʻlaklarga ajratish, soʻng bir-biri bilan oʻza-ro bogʻlash uslubi deb hisoblagan. Kuzalik Nikolay, J. Bruno D.ni qara-maqarshiliklarning mos kelishi haqidagi taʼlimot deb taʼkidlashgan. Kantnit fikricha, D. voqelikni tajriba, hissiy bilimlar orqali emas, balki sof tafakkur asosida bilishga intiladi. Gegel D.ni borliq, ruh va tarix taraqqiyotining ziddiyatlarini anglashning umumiy uslubi deb bildi. Falsafa tarixida D.ning 3 ta asosiy shakli tarkib topdi: 1) qad. dunyodagi ilk, stixiyali, sodda D. (Geraklit, Platon va b.); 2) nemis mumtoz idealistik (xususan, Gegel) falsafasi; 3) K. Marks va F. Engels asos solgan materialistik D. K. Marks, F. Engels va xususan, V.I. Lenin D.ni vokelikni bilish va uni inqilobiy oʻzgartirish qaqidagi taʼlimot hamda buning tegishli uslubi deb hisobladilar. Marksistik utopiya D. qonunlarida insoniyatning yalpi baxtsaodatga borish kafolatini koʻradi. 20-asr Gʻarb falsafasida D. neogegelchilik, ekzistensializm, diniy falsafaning turli oqimlarida rivojlandi. Falsafada mazkur tamoyillarga asoslangan tafakkurni — dialektik tafakkur, ana shunday dunyoqarashni — dialektik dunyoqarash, yondashuvni — dialektik yondashuv, metodni — dialektik metod deb atash an’anaga aylangan. Shu bilan birga, u yoki bu olimning ushbu tamoyillarga asoslanadigan dunyoqarashi, falsafiy ta’limotlari ham bor. Masalan, Demokrit va Geraklit dialektikasi, Kant yoki Gegel dialektikasi deyilganda ana shunday hol nazarda tutiladi. Dunyoning ilmiy dialektik qarashi falsafaning uzoq davom etgan taraqqiyoti davomida shakllandi. Qadimgi Sharq, Hindiston, Xitoy, Yunoniston, Rim faylasuflarining ta'limotlarida dialektika elementlari mavjud edi. Bugungi kunda uning uchta tarixiy shakllarini ajratib ko'rsatish mumkin - qadimgi davrlarning stixiyali dialektikasi, nemis klassik falsafasining idealistik dialektikasi va zamonaviylikning materialistik dialektikasi. Qadimgilarning elementar dialektikasi qadimgi Yunoniston falsafasida, Efeslik Geraklitning dalillarida eng aniq ifodalangan. Geraklitning fikricha, hamma narsa oqadi va o'zgaradi, hamma narsa mavjud va bir vaqtning o'zida mavjud emas, doimiy paydo bo'lish va yo'q bo'lish jarayonida bo'ladi. Geraklit narsalarning o'z qarama-qarshiligiga aylanishini tushuntirishga harakat qildi. Mana, uning mulohazalari parchalaridan biri: “Bizda ham shunday: tirik va o'lik, uyg'oq va uxlayotgan, yosh va qari. Axir, bu o'zgargan - bu, va aksincha, bu o'zgargan - bu. Bir qator dialektik muammolar o'z vaqtida Eleyalik Zenon tomonidan qo'yilgan. Aristotel hatto Zenonni "dialektika ixtirochisi" deb atagan. Idealistik asosda elementar dialektika Sokrat va Platon maktablarida rivojlandi. Sokrat dialektikaga qarama-qarshi fikrlarni argumentda to‘qnashtirib, haqiqatni kashf etish san’ati sifatida qaradi. U birinchi bo‘lib “dialektika” atamasini kiritgan. Aflotun dialektikani mantiqiy usul deb atadi, uning yordamida mavjudlikni bilish - g'oyalar, fikrning quyi tushunchalardan yuqoriga ko'chishi davom etadi. Dialektik tafakkur elementlarini antik materializm va idealizmning koʻpgina vakillarining falsafiy taʼlimotlarida va ulardan keyingi falsafiy taʼlimot va maktablarda uchratish mumkin, ammo bularning barchasi stixiyali dialektika edi. Nemis klassik falsafasining idealistik dialektikasi (Kant, Shelling, Hegel) dunyoning dialektik ko‘rinishini o‘rnatishda muhim rol o‘ynadi. Idealistik dialektika Gegel falsafiy tizimida o'zining eng yuqori taraqqiyot bosqichiga ko'tarildi.
Dialektika orqali Gegel nafaqat polemika, tortishuvlar, suhbatlar san'atini, balki dunyoga ma'lum bir qarashni ham tushundi. Uning dialektikasi voqelikni bilish usuli bo‘lib, u dunyoning qarama-qarshi tabiatini, uning o‘zgarishini, hodisalar, narsa va jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini, sifat o‘zgarishlarini, eskirganni inkor etish va tasdiqlash orqali pastdan yuqoriga o‘tishni hisobga oladi. yangi, o'sib borayotgan. Biroq, Gegel dialektikasi falsafaning asosiy masalasini idealistik tarzda hal qilish asosida ishlab chiqilgan va to'liq izchil bo'la olmadi. G'oyalar dialektikasida Gegel faqat narsalar dialektikasini taxmin qildi. Gegelning fikricha, tevarak-atrofdagi olamning rivojlanishi “mutlaq g’oya”, tasavvufiy “dunyo tafakkuri”ning o’zi haqida fikr yuritish jarayonida o’z-o’zini rivojlantirishi bilan belgilanadi. Dialektikaning eng yuqori tarixiy shakli uning marksistik modeli - ZAMONAVIY MATERIALISTIK DIALEKTIKA edi. Marks Gegelning idealistik dialektikasini tadqiq qilib, materialistik jihatdan qayta ishlab, uni idealizm va tasavvuf unsurlaridan xalos qildi. U nafaqat gegeldan farq qiladigan, balki unga bevosita qarama-qarshi dialektika yaratdi. Bu haqda Marksning o‘zi shunday yozgan edi: “Hegelning boshida dialektika bor. Mistik qobiq ostida ratsional donni ochish uchun uni oyoqqa qo'yish kerak. Marksistik dialektikaning o'ziga xos xususiyati - hodisalarni ob'ektiv ko'rib chiqish, narsaning o'zida, xuddi uning boshqa narsalarga bo'lgan xilma-xil munosabatlari yig'indisida tushunish istagi. Bu OB'YEKTİV VA SUB'YEKTİV DIALEKTIKA TA'LIMATIDA eng yaqqol namoyon bo'ladi. OBYEKTİV DIALEKTIKA – moddiy olamning o‘zida bir-biriga bog‘langan yaxlit yaxlitlik sifatidagi harakat va rivojlanishdir. Bu insonning ongiga ham, insoniyat ongiga ham bog'liq emas. SUB'YEKTİV DIALEKTIKA yoki DIALEKTIK TIKLASH - ongda ob'ektiv dialektikani aks ettiruvchi fikrlar, tushunchalarning harakati va rivojlanishi. Demak, sub'ektiv dialektika ikkinchi darajali, ob'ektiv dialektika birlamchi. Birinchisi ikkinchisiga bog'liq, ikkinchisi birinchisiga bog'liq emas. Subyektiv dialektika ob'ektivning in'ikosi bo'lganligi sababli, u mazmunan u bilan mos keladi. Ikkalasi ham bir xil universal qonunlarga bo'ysunadi. Dialektikaning dastlabki tamoyillari quyidagilardan iborat: RIVOJLANISH PRINSIBI va UMUMIY ALOQA PRINSIPI. Dialektika dunyoni doimiy o'zgarish va rivojlanishda, harakatda ko'radi. Bunga kundalik tajriba, ilm-fan yutuqlari, ijtimoiy amaliyot amin bo‘ldik. Shunday qilib, koinotning ko'plab jismlari har xil turdagi materiyaning uzoq rivojlanishi natijasidir. Moddiy dunyo evolyutsiyasi jarayonida inson vujudga keldi. o'sh, materialistik dialektikada rivojlanish jarayonining o'zi qanday tushuniladi? U eng pastdan yuqoriga, oddiydan murakkabga harakat sifatida, sifat o‘zgarishi, tub sifat o‘zgarishlari – inqiloblarni o‘z ichiga oluvchi sakrash jarayoni sifatida qaraladi. Bundan tashqari, bu harakat yopiq doira ichida va to'g'ri chiziqda emas, balki qo'lda erkin chizilgan spiralda sodir bo'ladi. Ushbu spiralning har bir burilishi avvalgisidan ko'ra chuqurroq, boyroq, ko'p qirrali bo'lib, yuqoriga qarab kengayadi. Dialektika taraqqiyot manbasini predmet va hodisalarga xos bo‘lgan ichki qarama-qarshiliklarda ko‘radi. Dialektikaning eng muhim tamoyili universal bog'lanish tamoyilidir. Atrofimizdagi dunyo nafaqat rivojlanayotgan moddiy shakllanishlardan, balki o'zaro bog'langan ob'ektlar, hodisalar, jarayonlardan ham iborat. zamonaviy fan hodisalar va voqelik ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va shartliligini tasdiqlovchi ko'plab ma'lumotlarga ega. Shunday qilib, elementar zarralar bir-biri bilan o'zaro ta'sirlashib, atomlarni hosil qiladi. Atomlarning o'zaro bog'lanishi molekulalarni beradi, molekulalar makro jismlarni hosil qiladi va hokazolar galaktikalar va metagalaktikalargacha. Shunday qilib, narsa va hodisalarning umuminsoniy aloqasi va o'zaro bog'liqligi moddiy olamning muhim belgisidir. SHuning uchun fanni bilish uchun uning barcha tomonlarini, bog’lanishlarini o’rganish zarur. Moddiy olamning narsa va hodisalari xilma-xil bo‘lgani uchun ularning o‘zaro aloqalari va o‘zaro ta’sirlari ham xilma-xildir. Dialektika hamma narsani o'rganmaydi, balki moddiy va ma'naviy dunyoning barcha sohalarida sodir bo'ladigan eng umumiy, muhim aloqalarni o'rganadi. Bu bog`lanishlarni o`z ongida aks ettirib, inson ob'ektiv dunyo qonuniyatlarini kashf etadi, bilim kategoriyalarini rivojlantiradi. Umumiy qonunlarni bilish amaliy o'zgartiruvchi faoliyat, ijodkorlikning ajralmas shartidir. Dialektika tamoyillariga determinizm tamoyili, ya'ni hodisalarning universal sababiyligi, mulohaza yuritishning ob'ektivlik printsipi, haqiqatning konkretligi va boshqalar kiradi. Dialektika tamoyillarini faqat uning asosiy tushunchalari - kategoriyalari va qonuniyatlari orqali ifodalash va konkretlashtirish mumkin. «Kategoriya» atamasi (yunoncha kategoriyadan — bayon, dalil, ko‘rsatma) voqelik va bilishning eng umumiy va muhim xususiyatlari, tomonlari, aloqalari va munosabatlarini aks ettiruvchi shunday tushunchalarni (tafakkur shakllarini) anglatadi. HUQUQ - hodisalarning ichki, takrorlanuvchi, muhim aloqasi bo'lib, ularning zaruriy rivojlanishini belgilaydi. U hodisalar o'rtasidagi sababiy va barqaror munosabatlarning ma'lum tartibini, takrorlanuvchi muhim munosabatlarni ifodalaydi. Qonunlarni umumiylik darajasiga ko'ra tasniflash mumkin. Umumjahon, umumiy va xususiy qonunlarni farqlang. Materialistik dialektikaning asosiy qonunlari: qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi qonuni; miqdor va sifat o'zgarishlarining o'zaro o'tish qonuni; inkorni inkor qilish qonuni. QARShI QARShILIKLAR BIRLIK VA KURASH QONUNI. Bu qonun dialektikaning o‘zagi hisoblanadi. Va bu tasodifiy emas, chunki u dialektik o'zgarish, rivojlanishning sababini, manbasini ko'rsatadi. Bu qonunga ko'ra, har bir narsa va hodisa ichki qarama-qarshiliklar bilan tavsiflanadi. Ular o'zaro ta'sirda: bir-birlarini taxmin qiladilar va o'zaro kurashadilar. Aynan ichki qarama-qarshiliklar kurashi moddiy olam hodisalarining o'z-o'zini harakati, o'z-o'zini rivojlantirish manbai bo'lib xizmat qiladi. harakatlantiruvchi kuch ularning o'zgarishlari. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining mazmuni va uning umuminsoniy xarakterini tushunish uchun birinchi navbatda o'zlik, farq, qarama-qarshilik kabi boshlang'ich tushunchalarni tushunish kerak. Dialektik tafakkur o'ziga xoslik va farq barcha ob'ektlarga xos ekanligidan kelib chiqadi. SHUNDTILIK - bu narsaning o'ziga va boshqa narsalarga bo'lgan munosabatlarining shunday o'ziga xos turi bo'lib, u barqarorligi bilan ajralib turadi. Boshqacha aytganda, har qanday ob'ekt, hodisa barcha o'zgarishlar bilan bir muddat o'z-o'zidan qoladi. Shunday qilib, sayyoramizdagi barcha o'zgarishlar bilan. Yer Yer bo'lib qoladi, quyosh tizimida ma'lum joyni egallaydi, o'ziga xos parametrlarga ega va muntazam harakat qiladi. FARQ - tasodifiy emasligi, o'zgaruvchanligi tufayli narsaning o'ziga va boshqa narsalarga tengsizligi bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, narsa o'ziga o'xshash va bir vaqtning o'zida bir xil emas. O'ziga xoslik va farq ularning qarama-qarshi birligida doimo mavjud. Hodisa va predmetlarning alohida tomonlari, xossalari, belgilari ham bir-birini istisno qiladigan shunday munosabatlarda bo'ladi. Bu munosabat QARShI mazmunini tashkil etadi: hodisalar, jarayonlar, ob'ektlar, hodisalar, jarayonlar, ob'ektlarning tomonlari yoki elementlaridagi farqlar, ular ma'lum bir yaxlitlikda bir-birini o'zaro istisno qiladi. Masalan, atomda musbat va manfiy zaryadlangan zarralar, tirik tabiatda assimilyatsiya va dissimilyatsiya, irsiyat va o'zgaruvchanlik, qo'zg'alish va inhibisyon va hokazo jarayonlari mavjud. Qarama-qarshiliklar o'rtasidagi munosabat zarardir. Hech qanday hal qilib bo'lmaydigan dialektik qarama-qarshiliklar mavjud emas. Qarama-qarshiliklarni bartaraf etish zaruratdir. Har bir insonning va butun jamiyatning rivojlanishi, diyalektik qonunlarda universal va cheklovsiz aks ettirilgan muayyan qonuniyatlarga bo'ysunadi. Ular har qanday jamiyat, fenomen, tarixiy moment, faoliyat turiga nisbatan ishlatilishi mumkin. Uchta diyalektika qonuni rivojlanish parametrlarini aks ettiradi va tanlangan yo'nalishda keyingi harakatni qanday davom ettirishini ko'rsatadi.
Bunday dialektik qonunlar mavjud:

1. 
   Qarama-qarshiliklarning birligi va kurash qonuni. Rivojlanish yuragida qarama-qarshi boshlanishi mumkin, bu kurash energiyaning rivojlanishiga olib keladi va harakat uchun rag'batdir.
   
2. 
   Sifatdagi o'zgarishlarning sifatga o'tish qonuni. Miqdordagi o'zgarishlar yangi sifat ko'rsatkichlarining paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin.
   
3. 
   Noqonuniylikni bekor qilish to'g'risidagi qonun. Qonunda gorizontal emas, rivojlanish nima uchun rivojlanayotganligi tushuntiriladi.
   

SINERGETIKA- (yunoncha synergeia - hamkorlik, yordam, sheriklik) - fanlararo yo'nalish ilmiy tadqiqotlar fizik, kimyoviy, biologik, ekologik, ijtimoiy va boshqa tabiatning ochiq chiziqli bo'lmagan tizimlarida tartibsizlikdan tartibga va orqaga o'tishning umumiy jarayonlari (o'z-o'zini tashkil etish va o'z-o'zidan tartibsizlanish jarayonlari) o'rganiladi. "S." atamasi 1969 yilda G. Xaken tomonidan kiritilgan. S. ilmiy yo'nalish sifatida bir qator boshqa yo'nalishlarga yaqin, masalan, chiziqli bo'lmagan, murakkab moslashuvchan tizimlar nazariyasi, dissipativ tuzilmalar nazariyasi (I. Prigojin), deterministik betartiblik nazariyasi yoki fraktal geometriya (B. Mandelbrot) ), autopoez nazariyasi (X. Maturana va F. Varela), o'z-o'zini tashkil etuvchi tanqidchilik nazariyasi (P. Bak), kuchayib borayotgan rejimlarda statsionar bo'lmagan tuzilmalar nazariyasi (A.A.Samarskiy, S.P. Kurdyumov). "S." atamasi ba'zida umumlashtirilgan ilmiy yo'nalish sifatida ishlatiladi, uning doirasida o'z-o'zini tashkil etish va evolyutsiya jarayonlari, chiziqli bo'lmagan tizimlarning tartibli xatti-harakatlari o'rganiladi. S.ni kibernetika (N. Wiener, W.R. Ashby) va tizimli tahlil g'oyalari rivojlanishining zamonaviy bosqichi deb hisoblash mumkin. tizimlarning umumiy nazariyasini qurish (L. fon Bertalanffi). S. yondashuvining mohiyati shundaki, bir -biri bilan murakkab o'zaro ta'sirdagi ko'p sonli elementlardan tashkil topgan va juda ko'p erkinlik darajalariga ega bo'lgan murakkab tizimlarni oz sonli asosiy harakat turlari (tartib parametrlari) bilan ta'riflash mumkin. Boshqa barcha turdagi harakatlar "bo'ysunuvchi" bo'lib chiqadi va buyurtma parametrlari orqali aniq ifodalanishi mumkin. Shuning uchun murakkab tizimlarni soddalashtirilgan modellar ierarxiyasi yordamida tasvirlash mumkin, shu jumladan eng muhim erkinlik darajalari. Yopiq, izolyatsiya qilingan va muvozanat tizimlariga yaqin bo'lgan joylarda, davom etayotgan jarayonlar, termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko'ra, termal betartiblikka, ya'ni. eng yuqori entropiyaga ega bo'lgan davlatga. Termodinamik muvozanat holatlaridan uzoqda bo'lgan ochiq tizimlarda tartibli fazoviy-vaqtli tuzilmalar paydo bo'lishi mumkin, ya'ni. o'z-o'zini tashkil qilish jarayonlari sodir bo'ladi. Jozibador tuzilmalar jarayonlar ochiq va chiziqli bo'lmagan tizimlarda qayerda rivojlanayotganligini ko'rsatadi. Har qanday murakkab tizim uchun, uyushishning mumkin bo'lgan shakllarining ma'lum bir to'plami, evolyutsiyani jalb etuvchi tuzilmalarning alohida spektri mavjud. Tanqidiy beqarorlik, agar kompleks keyingi evolyutsion yo'llarni amalga oshirsa, bifurkatsiya nuqtasi deyiladi. Bu nuqtaga yaqin, yangi makroskopik strukturaning paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin bo'lgan ahamiyatsiz tasodifiy buzilishlar yoki tebranishlarning roli keskin oshadi. O'z-o'ziga o'xshashlik yoki miqyosi o'zgarmaslik xususiyatiga ega bo'lgan o'z-o'zini tashkil etuvchi tuzilmalarga fraktal tuzilmalar deyiladi. S. fanlararo tadqiqotlar sohasi sifatida chuqur falsafiy oqibatlarga olib keladi. Klassik fandan farqli o'laroq, sifat jihatidan boshqacha fan paydo bo'ladi. Yangisi shakllanmoqda, fikrlashning butun kontseptual tarmog'i o'zgarmoqda. Borliq toifalaridan birgalikdagi, hodisaga o'tish mavjud; mavjud bo'lgandan to mavjud bo'lgunga qadar, eski va yangi murakkab rivojlanayotgan tuzilmalarda birga yashash; barqarorlik va barqaror rivojlanish haqidagi g'oyalardan beqarorlik va metastabillik, himoyalangan va o'z-o'zini rivojlantirish haqidagi g'oyalarga qadar; buyurtma tasvirlaridan tortib yangi tartibli tuzilmalarni yaratadigan betartiblik tasvirlariga; o'z-o'zini ta'minlaydigan tizimlardan chiziqli bo'lmagan teskari teskari tez evolyutsiyaga; evolyutsiyadan birgalikda evolyutsiyaga, murakkab tizimlarning o'zaro bog'liq evolyutsiyasi; mustaqillik va izolyatsiyadan ulanish, muxtoriyatning izchilligi; o'lchovdan mutanosiblikka, dunyoning shakllanishlari va tuzilmalarining fraktal o'ziga o'xshashligiga. Dunyoning yangi sinergetik rasmida asosiy e'tibor koalitsiya, dunyo elementlarining kooperativligi, noaniqlik va (kelajak uchun turli xil variantlar), shakllanishlar va ularning birlashmalarining tobora murakkablashib borayotgan murakkabliklarga qaratiladi. S. an'anaviy falsafaga yangi bahs beradi. tasodifiylik va determinizm, betartiblik va tartib, evolyutsiyaning ochiqligi va maqsadi, potentsial (aniq bo'lmagan) va haqiqiy (namoyon bo'lgan), qisman va butun muammolar. SINERGETIKA - 70 -yillarning boshlarida paydo bo'lgan ilmiy tadqiqotlarning fanlararo sohasi. va o'z tizimida o'z-o'zini tashkil etish jarayonlariga asoslangan umumiy qonunlar va tamoyillarni o'z oldiga asosiy vazifa qilib belgilash har xil tabiatga ega: fizik, kimyoviy, biologik, texnik, iqtisodiy, ijtimoiy. Sinergetika sohasidagi o'z-o'zini tashkil qilish-bu muvozanatdan uzoq bo'lgan holatlarda, maxsus kritik nuqtalar-bifurkatsiya nuqtalari yaqinida, tizimning xatti-harakati bo'lgan makroskopik tartibli fazoviy vaqt tuzilmalarining paydo bo'lishi jarayonlari. beqaror bo'lib qoladi. Ikkinchisi shuni anglatadiki, bu nuqtalarda tizim eng ahamiyatsiz ta'sirlar yoki tebranishlar ta'sirida o'z tizimini keskin o'zgartirishi mumkin. Bu o'tish ko'pincha tartibsizlikdan tartibning paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, betartiblik kontseptsiyasi qayta ko'rib chiqilmoqda, dinamik (yoki deterministik) betartiblik juda murakkab tartibning bir turi sifatida joriy qilinmoqda, u bilvosita, potentsial ravishda mavjud bo'lib, juda ko'p tartibli tuzilmalarda namoyon bo'lishi mumkin.
Sinergetika dunyoning sifat jihatidan boshqacha ko'rinishini nazarda tutadi, bu nafaqat klassik fanning asosini qo'ygan, balki, odatda, klassik bo'lmagan tabiatshunoslikning kvant-nisbiy tasviri deb ham ataladi. 20 -asr. Dunyo tasviri inkor qilingan elementar zarralar- materiyaning g'ishtlari - dunyoni chiziqli bo'lmagan jarayonlar majmui sifatida ko'rish foydasiga. Sinergetika ichki plyuralistikdir, xuddi intelektual dunyo plyuralistikdir. U turli xil yondashuvlar va formulalarni o'z ichiga oladi. Ulardan eng mashhuri I. Prigojin va nemis fizigi G. Xaken nomi bilan bog'liq bo'lgan dissipativ tuzilmalar nazariyasi bo'lib, undan "sinergetika" nomi kelib chiqqan. Prigojin formulasida sinergetikaning shakllanishi 20 -asrning ikkinchi yarmida boshlangan umumiy kontekstda ko'rib chiqiladi. fan va fan haqidagi qarashlarni tubdan qayta ko'rib chiqish jarayoni. Bu jarayonning "Sui" zamonaviy tabiatshunoslikdagi "vaqtning tiklanishi" va "inson va tabiat o'rtasidagi yangi muloqot" ning boshlanishidan iborat.
"Sinergiya" atamasi bugungi kunda zamonaviy dunyoda juda mashhur. U marketologlar, rahbarlar, iqtisodchilar, murabbiylar va shaxsiy o'sishga ixtisoslashgan boshqalar tomonidan qo'llaniladi. Biroq, ko'pchilik bu haqda o'ylamaydi sinergiya nima? Biroq, sinergiya tushunchasini tushunish katta foyda keltiradi. Sinergiya ta'siri individual ta'sirlar yig'indisidan ancha kuchliroq. Matematik tilda sinergiya effekti 1+1=3 sonli ifoda sifatida ifodalanishi mumkin. Misol tariqasida qo'llarni olaylik. Bir qo'l bilan nima qilish mumkinligini tasavvur qiling. Shu bilan birga, insonning ikki qo'ldan foydalanish imkoniyatlari kengaymoqda. 1+1=3 ifodasi esa imkon qadar mos kelishi aniq. Ikkala qo'lni baham ko'rish men ular bilan qiladigan har bir narsaning sifatini yaxshilashga imkon beradi.
Gitarachi bir qo'li bilan gitara chala oladimi? Menimcha, yo'q. U akkordlarni chalishi yoki torlarni uzishi mumkin. Ya'ni, musiqa faqat ikki qo'l ishtirok etganda yangraydi. Xo'sh, inson sezgi organlarining faoliyati haqida gapirishning hojati yo'q.