O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

ishlab chiqarish bahosi
» bilan sotiladi.
«Ishlab chiqarish bahosi sarf qilingan kapital plyus o’rtacha 
foydani o’z ichiga oladigan bahodir». 
Renta nazariyasi. 
K.Marks renta to’g’risida nazariya yaratdi. 
Uningcha, renta erga bo’lgan mulkchilikni amalga oshirish shakli-dir. Er 
maydoni cheklanganligi, uning er egalari qo’lida bo’l-ganligi sababli 
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bahosi o’rtacha erdagi 
ishlab chiqarish xarajatlariga qarab emas, balki eng yomon erdagi ishlab 
chiqarish xarajatlariga qarab belgilanadi. Bu baho bilan yaxshi erdagi 
(yoki eng yaxshi sharoit-dagi) ishlab chiqarish bahosi o’rtasidagi farq 
differentsial ren-tani bildiradi. K.Marks differentsial rentani tahlil qilib, 
bu renta ayrim er maydonlarining hosildorligi bir-biridan farq qilganda, 
erga sarf qilingan kapital miqdori bir-biridan farq qilganda hosil 
bo’lishini ko’rsatib berdi. Differentsial renta ikki shaklda – differentsial 
renta I va differentsial renta II shaklida mavjud bo’ladi. Ijtimoiy ishlab 
chiqarish bahosini belgilovchi eng yomon erdagi mahsulotlarning ishlab 
chiqarish bahosi bilan eng yaxshi va o’rtacha erdagi mahsulotlarning 
103

---

individual ishlab chiqarish bahosi o’rtasidagi tafovut dif-ferentsial er 
renta I ning negizi hisoblanadi. Erga qo’shimcha ishlov berish evaziga 
olinadigan renta differentsial renta II ni tashkil etadi. 
K.Marks differentsial renta bilan birga absolyut rentaning ham 
amal qilishini ko’rsatib beradi. U, absolyut rentaning paydo bo’lishini 
qishloq xo’jaligida kapital uzviy tuzilishining ancha past bo’lishi bilan 
va erga bo’lgan xususiy mulkchilik bilan bog’lab tushuntiradi. Birinchi 
omil tufayli, uning fikricha, qishloq xo’jaligi mahsuloti qimmati uning 
«ishlab chiqarish bahosidan» hamisha ustun bo’ladi, ikkinchi omil ta’sir 
kuchiga ko’ra esa, foyda me’yorini o’rtacha darajaga keltiruvchi 
«kapital oqimi» mexa-nizmi qishloq xo’jaligida amal qilishi mumkin 
emas. Binobarin, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining o’z ishlab chiqarish 
baholari-dan (qo’shimcha qiymatning o’rtacha foydadan) ortiqchasi 
kapita-listlar o’rtasida taqsimlanmaydi (sanoatdagi kabi) balki dehqon-
chilikda qoladi va er egalari tomonidan absolyut renta shaklida 
o’zlashtiriladi. M.Blaugning yozishicha, markscha absolyut renta na-
zariyasi uning qo’shimcha qimmat nazariyasi doirasidan tashqarida, 
qimmatning (qiymatning) bahoga aylanish zarurligi kelib chiqqan 
sharoitda hech qanday kuchga ega emas. 
Ijtimoiy takror ishlab chiqarish sxemasi.
F.Kenening «Iqtisodiy 
jadvaliga» yuqori baho bergan K.Marks, o’zining takror ishlab 
chiqarish sxemasini ishlab chiqdi. A.Smit, J.B.Sey ijtimoiy mahsulotni 
daromadlarga bo’lib (moddiy sarflarni mavhumlashtirgan holda) 
ko’rsatgan bo’lsa, K.Marksda esa ijti-moiy mahsulot uch qismga 
bo’linadi: doimiy kapitalga (s) – moddiy sarflarga (amortizatsiya, xom 
ashyo, yoqilg’i va boshqalar qiymati), o’zgaruvchi kapitalga (v) – ishchi 
kuchini sotib olishga bo’lgan sarf-lar va qo’shimcha qiymatga(m). 
Takror ishlab chiqarish muammosini echib berishda K.Marks 
iqtisodiyotni ikki bo’linmaga bo’ladi. I bo’linma ishlab chiqarish 
vositalarini ishlab chiqarish, II bo’linma iste’mol buyumlarini ishlab 
chiqarish. Keyin u oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
o’rtasidagi farqni ko’rsatib beradi. «Oddiy takror ishlab chiqarish» 
o’zgarmas bo’lib, unda sof investitsiya nolga teng. Oddiy takror ishlab 
chiqarish bir xil hajmda, o’zgarmas bo’lib qolishi uchun qanday shartlar 
bo’lishi kerak? K.Marks buning uchun quyidagi shartlarni ko’rsatib 
beradi. Oddiy takror ishlab chiqa-rishda I bo’linmaning barcha 
mahsuloti har ikkala bo’linmadagi kapitalni qoplash uchun sarflanishi 
kerak: I (c+v+m) = Ic+IIc. Shu bilan birga, II bo’linma mahsuloti ish 
haqi fondi plyus mulkdan keladigan daromadga – sof milliy mahsulotga 
104

---

teng (ekvivalent) bo’lishi kerak: II (c+v+m)=I (v+m)+II (v+m). Bu 
ikkala tenglama-dan natijada I (v+m) = IIc kelib chiqadi, ya’ni I 
bo’linmaning sof mahsuloti II bo’linmada yil davomida iste’mol 
qilinggan kapitalni qoplash uchun zarur bo’lgan talab miqdoriga teng 
bo’lishi kerak. Agar I (v+m)>IIc bo’lsa, unda doimiy kapitalni 
qoplashga bo’lgan investitsiya sarflari amortizatsiya ajratmalari miq-
doridan oshib ketadi, ya’ni sof investitsiya ijobiy bo’ladi. Lekin 
amortizatsiya jamg’armalari iste’mol qilingan kapitalni qop-lashga 
ishlatilmasligi, albatta, ishlab chiqarishning pasayishini keltirib 
chiqaradi. Keltirilgan dalillar ancha puxta makroi-qtisodiy o’zaro 
bog’liqlik borligini tasdiqlaydi. 
Keyin K.Marks kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tahlil 
qiladi. Uning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sxemasini fan-
tarixidagi iqtisodiy o’sishning birinchi mate-matik modeli hisoblash 
mumkin. Lekin uning kamchiliklari yo’q emas. Xususan, 
«kengaytirilgan takror ishlab chiqarish»ning bir tekisda rivojlanib 
borishining shartlarini aniq ko’rsatib berilmagan. Bundan tashqari, u 
sur’at o’zgarmagan iqtisodiy o’sish-ni tahlil qiladi, bunday vaziyatda 
esa, o’sish Q (mahsulot miqdori) da hech qanday o’zgarish bo’lishini 
taqozo etmaydi. K.Marks ko’r-satib bergan iqtisodiy o’sishning zarur 
bo’lgan shartlari: I bo’lin-maning milliy daromadi ushbu bo’linmadagi 
ishchi va tadbir-korlarning ehtiyojlarini qondirish uchun II bo’linmadan 
sotib olinadigan iste’mol buyumlaridan ko’p bo’lishi kerak – milliy 
daromadning bir qismi ishlab chiqarishni kengaytirishga ketadi, ya’ni 
I(v+m)>IIs. Shunday qilib, I bo’linmaning mahsuloti yil boshidagi har 
ikkala bo’linmaning ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan talabidan ko’p 
bo’lishi kerak, ya’ni I(c+v+m)>Ic+IIc. Shunga muvofiq, jamiyatning 
barcha milliy daromadi iste’molga sarflanmaydi, ya’ni 
I(v+m)+II(v+m)>II(c+v+m). 
Takror ishlab chiqarishning bunday talqini ayrim masala-larga 
oydinlik kiritishda qo’llanishi mumkin. Lekin u shu qadar 
cheklanishlarga asoslanganki, bu undagi barcha dalillarni kuch-
sizlantiradi. Yopiq iqtisodiyot: barcha mahsulotlar «me’yorl bahoda» 
sotiladi; har ikkala bo’linmada kapital aylanish tezligi bir xil; faqat 
kapitalistlar jamg’aradi; texnika taraqqiyoti yo’q; real ish haqi doimiy; 
bir ishchiga bo’lgan real mahsulot doimiy va boshqalar. Bundan 
tashqari, ikki bo’linmadan iborat bo’lgan model o’zgaruvchan real 
iqtisodiyotni tahlil qilishda ishonchli vosita hisoblanmaydi. Kapital 
buyumlarni ham iste’mol buyumlarini ham ishlab chiqaruvchi ko’pchilik 
105

---

tarmoqlar – masalan, tosh ko’mir qazib olish, transport, ximiya – u yoki 
bu kategoriya tushunchasiga to’liq kirmaydi. Buning ustiga, bunday 
tarmoqlar ichida kapital va iste’mol buyumlarini kategoriyalarga bo’lish 
vaqti-vaqti bilan talab strukturasidagi o’zgarishga qarab o’zgarib turadi. 
Natijada kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning markscha shartlari 
deyarli o’z kuchini yo’qotadi. Shunday bo’lsa-da, tenglama K.Marks 
tizimida alohida o’rin tutadi. U iqtisodiy o’sish bir tekisda borishi 
mumkin emasligi, ishlab chiqarishning davriy bo’lishi to’g’risida fikr 
yuritishga imkon beradi.