O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. 5-rasm. S/TS nisbatiga beton mustaxkamligining bog`liqligi 
Mustahkamlikning suv sement nisbatiga bog`liqligi beton bir hil materialda, 
beton qorishmasini harakatchanligi yaqin bo`lganda hamda betonni tayyorlash va 
yotqizish 
texnologiyalari 
bir 
hil 
bo`lganda 
sinab 
ko`riladi. 
Beton 
mustahkamligiga, 
R
ts
va
S/TS
dan kam bo`lsa ham, sementning turi, 
to`ldiruvchining xususiyati, namunalarni tayyorlash usuli va boshqa omillar ham 
sezilarli ta`sir qiladi.
SHunday qilib, amalda 
)
/
(
Ts
S
f
R
b

ta`sirini ko`rsatuvchi aniq bir yoy еmas, 
beton mustahkamligini o`zgaruvchanligini hisobga olinganda boshqa omillarning 
ta`siri bilan hosil bo`lgan ko`p tajribalarning natijasi joylanadi. Biroq, hisob-
kitoblarni osonlashtirish uchun 
R
b
ning S
/TS
ga bog`liqligini ko`rsatuvchi o`rtacha 
yoylar yoki ularning formulalari ishlatiladi. Beton mustahkamligi formulalarida 
sement, to`ldiruvchi va boshqa omillarning ta`siri odatda еmpirik koеffitsiyentlar 
bilan hisobga olinadi.
Amalda beton mustahkamligining u yoki bu o`rtacha yoy yoki formula 
belgilagan hisoblardan og`ganligini ko`rishimiz mumkin. Ba`zi hollarda haqiqiy 

---

22 
mustahkamlik hisobdagisidan 1, 3-1, 5 marta farq qilishi mumkin. Shuning uchun 
beton tarkibi loyihalashtirilayotganda hisob bilan olingan tarkib nazorat qorishmasi 
bilan tekshiriladi.
Beton texnologiyasi rivojlanishi bilan uning mustahkamligiga ta`sir qiluvchi 
omillar ham ko`payib bormoqda. Nimagaki, sement, to`ldiruvchilarning turi 
ko`payapti, tayyorlashning yangi texnologiyalari paydo bo`layapti. Shuning uchun 
ko`zda tutilgan texnologiya asosida ishlatilishi lozim bo`lgan materiallarda betonni 
sinab ko`rish yana ham katta ahamiyat kasb еtadi. Ish hajmi katta bo`lganda ham 
sinov ishlari majburiy o`tkazilishi lozim. Nimagaki ular beton mustahkamligining 
suv sement nisbati va boshqa omillarga yanada ishonchli bog`liqligining beradi va 
ulardan keyinchalik ham foydalanish zarur. Agar dastlabki sinovlar o`tkazilmagan 
bo`lsa bu bog`liqlikni ish davomida, betonning nazorat sinovlarida aniqlash 
mumkin.
Odatda qurilish praktikasida ushbu ob`ekt va zavodda ishlatiladigan material 
va texnologiyalar ishlab chiqarish davomida almashtirilmaydi va shuning uchun 
turli mustahkamlikdagi beton olishning asosiy omili suv sement nisbati bo`lib 
qoladi. Bu еsa suv sement nisbatining beton texnologiyasidagi ahamiyatini yana 
bir marta ta`kidlab o`tadi.
Beton tarkibini aniqlash uchun uning mustahkamligi suv sement nisbatiga 
bog`liqligi еmas, mustahkamlikning suv sement nisbatiga teskari bog`liqligi 
qulayroqdir. Sement-suv nisbati 1, 3dan 1, 5gacha o`zgarganda bu bog`liqlik 
to`g`ri chiziqli bo`lib quyidagi formula bilan ifodalanishi mumkin: 


D
S
Ts
AR
Rb
ts


)
/
(
, (1. 3) 
bu erda 
R
b
– 28 kunlik betonning mustahkamligi; s/S sement-suv nisbati; A va D 
beton mustahkamligiga to`ldiruvchi boshqa omillar ta`sirini hisobga oluvchi 
еmpirik koеffitsiyent; o`rtacha olganda A=0, 6; D =0, 5.
Yuqoridagi bog`liqliklar 1. 2 va 1. 3 faqat harakatchan beton qorimasi 
ishlatilganda hosil bo`ladigan tarzda zich yotqizilgan holatgagina to`g`ri keladi.
Bikir beton qorishmalarni yaxshilab zichlash uchun alohida usullardan foydalanish 
kerak bo`ladi (vibratsiyaning ko`proq bo`lishi, kuchli shibbalash, prokatlash, 

---

23 
presslash va hokozo). Beton zichlanganda uning orasida havoli g`ovak qoladigan 
bo`lsa bu g`ovaklar hajmi suvdan qoladigan g`ovaklar hajmiga qo`shiladi va 
formulaga S o`rniga S+SS qo`yiladi. Bu formulada SS havo g`ovaklarining 
hajmini bildiradi.
Yig`ma temir-beton konstruktsiyalardagi bug`lantiriladigan betonning 
mustahkamligini, yuqoridagi formulalar bilan aniqlash mumkin. Bunda 
bug`lantirilgandan so`ng 1 kun o`tgach betonning mustahamligi markasining 70 
foizini tashkil еtadi, deb hisoblanadi yoki tajriba yordamida olingan bog`liqliklar 
bilan chiqariladi.
Beton mustahkamligining sement-suv nisbatiga bog`liqligi va sementning 
faolligi bitta formula bilan ifoda еtilmaydi. Aslini olib qaraganda, bu bog`liqlik 
ko`pincha soddalashtirib aytishgani kabi to`g`ri chiziqli bo`lmaydi. U anchagina 
murakkab yoy bilan ifoda еtiladi (1. 5-rasm). Biroq praktik maqsadlar uchun bu 
yoyni ikkita to`g`ri chiziq bilan almashtirib beton tarkibini hisoblash uchun ikkita 
еmpirik formulani ishlatish mumkin: 
)
5
,
2
/
(
4
,
0
/


S
Ts
Ts
S
betonlar uchun


5
,
0
)
/
(


S
Ts
АR
R
ts
b
; (1. 4) 
)
5
,
2
/
(
4
,
0
/


S
Ts
Ts
S
betonlar uchun 


5
,
0
)
/
(
1


s
Ts
R
А
R
ts
b
(1. 5) 
bu erda R
ts – 
portlandtsementning O`z. RST bilan belgilangan mustahkamligi; 
A va A
1
koеffitsiyentlar qiymatlari 1. 1-jadvalga asosan qabul qilinadi.
A va A
1
koеffitsiyentlarining (1. 4) va (1. 5) formulalardagi qiymatlari,
1. 1-jadval
 
Beton materiali 
A 
A
1 
Yuqori sifatli 
0, 65 
0, 43 
Oddiy 
0, 6 
0, 4 
Past sifatli
0, 55 
0, 37